شکل‌گیری "تاریخ" با بیماری‌های همه‌گیر

کرونا بزرگ‌ترین بحران بشری را بعد از جنگ جهانی دوم پدید آورده است. آبله، آنفلوآنزا، سل، مالاریا، طاعون، سرخک، وبا و ایدز همچون کرونا بیماری‌های عفونی‌ای هستند که از بیماری‌های حیونات تکامل یافته‌اند. بزرگ‌ترین شیوع بیماری در تاریخ انسان مربوط به شیوع آنفلوآنزا بود که ۲۱ میلیون نفر را در اواخر جنگ جهانی اول کشت.

مر گ سیاه (طاعون خیارکی) یک­چهارم از مردم اروپا را بین سال‌های ۱۳۴۶ و ۱۳۵۳ میلادی از پای درآورد و میزان تلفات در برخی شهر‌ها تا ۷۰ درصد جمعیت بود. از آنجا که این بیماری‌ها بزرگ‌ترین قاتلان جان انسان‌ها بوده‌اند، از عوامل تأثیر‌گذار بر تاریخ محسوب می‌شوند.

تا زمان جنگ جهانی اول، اغلب قربانیان جنگ از میکروب‌هایی که در زمان جنگ ایجاد می‌شد، می‌مردند نه از زخم‌های نبرد. تمامی تاریخ عالی جنگ‌ها که به ستایش ژنرال‌های برجسته می‌پردازند، حقیقتی را که به غرورشان صدمه می‌زند، نادیده می‌گیرند: فاتحان جنگ‌های گذشته همیشه ارتش‌هایی نبودند که بهترین ژنرال‌ها و اسلحه‌ها را داشتند، بلکه اغلب صرفا ارتش‌هایی بودند که حامل خطرناک‌ترین میکروب‌ها برای انتقال به دشمنان خود بوده‌اند. از وحشتناک‌ترین نمونه‌های نقش میکروب در تاریخ می‌توان به تسخیر قاره آمریکا به دست اروپایی‌ها اشاره کرد که با سفر کلمب در سال ۱۴۹۲ آغاز شد.

اگرچه قربانیان بومی آمریکایی که از سوی فاتحان اسپانیایی کشتار شدند، بیشمار بودند، اما قربانیان میکروب‌های مرگ‌بار اسپانیایی بسیار بیشتر بودند. کتاب «اسلحه، میکروب و فولاد» تاریخ مختصر زندگی انسان را در ۱۳ هزار سال گذشته و چگونگی شکل‌گیری جوامع امروزی را از طریق فتوحات، بیماری‌های همه‌گیر و قوم‌کشی بررسی می‌کند.

نویسنده کتاب، جرد میسون دایموند متولد سال ۱۹۳۷ در ایالات متحده، زیست‌شناس تکامل‌باور، فیزیولوژیست و جغرافی‌دان است. وی مؤلف شماری از آثار علمی است که در آن‌ها انسان‌شناسی، زیست‌شناسی، زبان‌شناسی، ژنتیک و تاریخ را در هم آمیخته است.

معروف‌ترین اثر وی همین کتاب است که برنده جایزه پولیتزر شده است. از کتاب‌های دیگر او می‌توان به سومین شامپانزه: تکامل و آینده حیوانی انسان (۱۹۹۲)، تکامل امیال جنسی انسان (۱۹۹۲) و فروپاشی (۱۹۹۵) اشاره کرد. این کتاب در سال ۱۳۸۶ به قلم حسن مرتضوی و به همت انتشارات بازتاب نگار به فارسی ترجمه شد.

خسرو پارسا نیز مقدمه‌ای درباره کتاب و نویسنده‌اش نوشته و در آن به مسئله عقب‌ماندگی جوامعی مانند ایران از آینه مباحث کتاب نگریسته است.

این کتاب تلاشی است برای توضیح اینکه چرا تمدن‌های اوراسیا و شمال آفریقا موفق به تسخیر یا مقاومت در برابر دیگر تمدن‌ها شده‌اند و در عین حال، تلاش در رد اعتقادی می‌کند که سلطه اوراسیا را به برتری اروپایی‌ها و آسیایی‌ها از لحاظ اخلاقی، ذاتی، ژنتیکی و فکری نسبت می‌دهد.

نویسنده استدلال می‌کند شکاف در قدرت و فناوری بین جوامع انسانی در تفاوت‌های زیست­محیطی ریشه دارد. در مواردی که تفاوت‌های فرهنگی یا ژنتیکی به نفع اوراسیایی‌ها عمل کرده است (برای مثال، دولت متمرکز در چین، یا مقاومت ژنتیکی در برابر بسیاری از بیماری‌ها در میان اوراسیایی‌ها)، این مزیت‌ها فقط به دلیل تأثیرات جغرافیایی به وجود آمده‌اند و در ژن اروپایی و آسیایی ریشه ندارند.

دایموند توضیح می‌دهد تقریبا همه دستاورد‌های بشری (علمی، هنری، معماری، سیاسی و...) در قاره اوراسیا رخ داده است. مردم قاره‌های دیگر (جنوب صحرای آفریقا، بومیان آمریکا، بومیان استرالیا و گینه نو و ساکنان اصلی مناطق گرمسیری آسیای جنوب شرقی)، به طور گسترده‌ای مغلوب و جابه‌جا شده‌اند و در برخی موارد مثل بومیان آمریکا و استرالیا عمدتا از بین رفته‌اند.

دلیل اولیه این سلطه اوراسیایی‌ها برتری‌های نظامی و سیاسی آنهاست که خود ناشی از پیدایش زودهنگام کشاورزی در میان این اقوام پس از آخرین عصر یخبندان بوده است. عنوان کتاب اشاره‌ای است به عواملی که به وسیله آن‌ها اروپایی‌ها با وجود تعداد نفرات کمتر ملت‌های دیگر را مغلوب کرده و سلطه خود را حفظ کرده‌اند.

سلاح‌های برتر مستقیما به برتری نظامی منجر می‌شوند (اسلحه)؛ بیماری‌های اروپایی و آسیایی جمعیت‌های بومی را تضعیف کرده و کاهش داده، باعث می‌شوند اعمال کنترل بر آن‌ها راحت‌تر شود (میکروب) و دولت متمرکز ناسیونالیسم را ترویج داده و بستری برای سازمان‌های قدرتمند نظامی به وجود می‌آورد (فولاد).

کتاب از عوامل جغرافیایی استفاده می‌کند تا نشان دهد چگونه اروپایی‌ها چنین تکنولوژی برتر نظامی‌ای تولید کرده‌اند و چرا بیماری‌هایی که اروپایی‌ها و آسیایی‌ها نسبت به آن‌ها از حدی مصونیت برخوردار بودند، جمعیت‌های بومی آمریکا را ویران کردند. اوراسیا پس از آخرین عصر یخ شانس برخورداری از ویژگی‌های مطلوب جغرافیایی، اقلیمی و زیست­محیطی را دارا بوده است.