گیلاس شیرین (Prunus avium)، که در فارسی به نام‌های «گیلاس خودرو»، «آلوکک»، «کُلکوم» (در گیلان) و «رزوک» (در کرمان) شناخته می‌شود، یکی از گونه‌های مهم درختان میوه‌ای از خانواده‌ی گل‌سرخیان (Rosaceae) است. این درخت بومی مناطق وسیعی از اروپا، غرب آسیا و شمال آفریقا است و در ایران نیز به‌طور طبیعی در نواحی شمالی کشور، به‌ویژه در استان‌های گیلان، مازندران و آذربایجان رشد می‌کند.

ویژگی‌های گیاه‌شناسی گیلاس شیرین

درخت گیلاس شیرین درختی برگریز است که ارتفاع آن به ۱۵ تا ۳۲ متر می‌رسد. برگ‌های آن بیضی‌شکل با لبه‌های دندانه‌دار و دارای دو برجستگی قرمز رنگ بر روی دمبرگ هستند. گل‌های سفید رنگ این درخت در اوایل بهار شکوفا می‌شوند و میوه‌های آن در تابستان به رنگ‌های قرمز تا بنفش تیره می‌رسند. میوه‌ها گوشتی و آبدار بوده و دارای یک هسته‌ی سخت در مرکز هستند.

پراکنش جغرافیایی گیلاس شیرین

گیلاس شیرین بومی مناطق اروپا، غرب ترکیه، شمال غربی آفریقا و غرب آسیا است. در ایران، این درخت به‌طور طبیعی در نواحی شمالی کشور، به‌ویژه در استان‌های گیلان، مازندران و آذربایجان رشد می‌کند. همچنین، به دلیل شرایط اقلیمی مناسب، در بسیاری از مناطق سردسیر و معتدل ایران کشت می‌شود.

خاک

خاک‌های لومی شنی با زهکشی مناسب برای رشد این درخت ایده‌آل هستند.  ریشه‌های درختان گیلاس به‌صورت کم‌عمق و سطحی رشد می‌کنند؛ بنابراین، خاک باید تا عمق ۱.۵ متر زهکشی خوبی داشته باشد.

نور

درخت گیلاس نیاز به نور مستقیم خورشید دارد؛ حداقل ۶ ساعت نور در روز توصیه می‌شود. نور کافی نقش مهمی در شیرین شدن میوه‌ها دارد.

آبیاری

درختان جوان گیلاس را بهتر است زمانی که سطح خاک خشک شد آبیاری کرد. در فصل تابستان، حدود ۲ تا ۳ مرتبه آبیاری در هفته لازم است، اما درختان بالغ را می‌توان یک بار در هفته آبیاری کرد.

دما

این درخت توان تحمل دما‌های بین ۳۵- تا ۳۸+ درجه سانتی‌گراد را دارد. با این حال، گل‌های گیلاس در دمای منفی ۸ درجه سانتی‌گراد دچار خسارت می‌شوند.

نیاز سرمایی

درختان گیلاس برای تحریک گلدهی نیاز به سرمای مؤثر دارند. میزان سرما باید به گونه‌ای باشد که حداقل بین ۹۰۰ تا ۱۸۰۰ ساعت سرمای مؤثر (۵ تا ۷ درجه سانتی‌گراد) را تأمین کند.

تکثیر و پایه‌های پیوندی 

تکثیر از طریق هسته

برای تکثیر درخت گیلاس از طریق هسته، ابتدا باید گوشت میوه را از هسته جدا کرده و آن را با آب سرد بشویید. هسته‌ها نیاز به سرمادهی دارند؛ برای گونه‌ی Prunus avium، حدود ۴ ماه سرمادهی در دمای ۴ درجه سانتی‌گراد توصیه می‌شود. پس از ترک خوردن هسته‌ها، آنها را در خاک لومی با آفتاب کامل بکارید.

پایه‌های مرسوم

پایه‌ی Mazzard (Prunus avium): این پایه در آمریکا و اروپا رایج است و مقاومت خوبی در برابر سرما دارد.

پایه‌ی F۱۲/۱: این پایه از طریق غیرتناسلی از ارقام وحشی آلبالو به دست آمده و نسبت به امراض قارچی و ویروسی مقاوم است.

پایه‌ی Heinemann: یکی از مشتقات آلبالوی تلخه است و مقاومت بالایی در برابر خشکی دارد.

در ایران، بیشتر از پایه‌های آلبالوی تلخه و آلبالوی نرک استفاده می‌شود.

ارزش تغذیه‌ای و خواص درمانی گیلاس شیرین

میوه‌ی گیلاس شیرین سرشار از ویتامین‌ها و مواد معدنی است:

ویتامین C: تقویت سیستم ایمنی و کمک به جذب آهن.

آنتی‌اکسیدان‌ها: مبارزه با رادیکال‌های آزاد و کاهش خطر بیماری‌های قلبی.

فیبر: بهبود عملکرد دستگاه گوارش و کاهش کلسترول خون.

پتاسیم: تنظیم فشار خون و حمایت از عملکرد عضلات.

کاربرد‌های گیلاس شیرین در ایران

در ایران، گیلاس شیرین به‌صورت تازه مصرف می‌شود و همچنین در تهیه‌ی مربا، کمپوت، آب‌میوه و دسر‌های مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد. در برخی مناطق، از چوب درخت گیلاس برای ساخت لوازم چوبی و صنایع دستی بهره‌برداری می‌شود.

سمیت و خطرات احتمالی گیلاس شیرین

گیلاس شیرین (Prunus avium) یکی از میوه‌های محبوب و پرطرفدار در ایران است که به‌دلیل طعم لذیذ، ارزش تغذیه‌ای بالا و کاربرد‌های متنوع در صنایع غذایی و دستی، اهمیت ویژه‌ای دارد. با توجه به شرایط اقلیمی مناسب در بسیاری از مناطق ایران، کشت و پرورش این درخت می‌تواند به‌عنوان یک فرصت اقتصادی برای کشاورزان محسوب شود. با این حال، آگاهی از نیاز‌های خاص این درخت و رعایت نکات ایمنی در مصرف آن، به‌ویژه در مورد هسته‌ی میوه، ضروری است.

منبع: راز بقا