چرا «پرویز مشکاتیان» مهم است؟

همانطور که پیش‌تر اشاره کردیم، یکی از آثار درخشان مشکاتیان آلبوم موسیقی «دود عود» است که علاوه بر شجریان و روشن‌روان، علی اصغر بهاری و داریوش طلایی اجرای کمانچه و تار را در دو قطعه از آلبوم برعهده داشته‌اند.

اما از آنجایی که در روز تولد زنده‌یاد مشکاتیان هستیم، طی گفت‌وگویی با پویا سرایی (آهنگساز و مدرس دانشگاه) نگاهی داشتیم به آلبوم «دود عود» و البته جایگاه خود مشکاتیان در موسیقی ایران که در ادامه مشروح این گفت‌وگو را می‌خوانید.

ـ آلبوم«دود عود» که با حضور اساتید سرشناس موسیقی ایران ساخته شده است، چه جایگاهی در موسیقی ایران دارد؟

این آلبوم از چند جهت بسیار ارزنده و ارزشمند است اما پیش از پرداختن به آلبوم «دود عود» باید اشاره کنم که ارزیابی آثار هنری به صورت کلی امکان پذیر نیست؛ زیرا به صرف اینکه یک یا چند هنرمند صاحب‌نام در اثری حضور دارند و یا چون اثری در ژانر دستگاهی یا کلاسیک ما ساخته شده است، نمی‌توانیم بگوییم که آن اثر لزوما محصول خوبی است.

به هر حال طی سال‌های گذشته، موسیقی ایرانی از چنین ارزیابی‌های غلطی بسیار آسیب دیده است، چه بسا هنرمندانی بوده‌اند که تنها طی دوره‌ای آثار خوب و موفق ساختند و در ادامه مسیر کاری خود آثار خوبی را نساختند اما چون این افراد مشهور و سرشناس بودند و اثرشان هم در ژانر موسیقی ایرانی بود، بسیاری گمان کردند که پس حتما کار خوبی ساخته‌اند. درنتیجه در موسیقی به جایی رسیدیم که الآن هستیم.

چرا پرویز مشکاتیان مهم است؟

آلبوم موسیقی «دود عود» اما اثری است که فنی، عامه پسند و دربردارنده عیار هنر کلاسیک ایران است و از همه جهات خیلی خوب تولید شده است. درحقیقت در آلبوم «دود عود» ساز و آواز بسیار قوی و شاخص است و قطعات آن می‌تواند عامه‌پسند باشد. به عنوان مثال تصنیف «دود عود» هم یک کار فنی است و هم اگر در کنسرت آقای همایون شجریان اجرا شود، مورد استقبال مخاطبان قرار می‌گیرد. ؛چون قابل فهم است و به لحاظ فنی خوب ساخته شده است.

ـ آلبوم موسیقی «دود عود» چه تحولی در موسیقی ایران به وجود آورد؟

صحبت از اینکه هر اثر هنری چه تحولی باید نسبت به آثار ماقبل خود به وجود بیاورد کار سختی است؛ چون موارد محدودی در این زمینه داریم.

ولی این اثر در دوره‌ای ساخته شد که این اساتید همدیگر را یافتند. درحقیقت تا زمان جشن هنر شیراز یک تنبک یا تار تنها نواخته می‌شد و خواننده‌ای هم همراه با ساز یک اثر قدیمی عهد قاجاری را اجرا می‌کرد ولی از زمان جشن هنر شیراز، فرم‌های جدیدی در موسیقی ایرانی در حال رواج بود؛ البته شاید سال‌ها زمان برد که این اساتید بتوانند در عین فرم ارکسترال اثر، کاری را بسازند که ساز و آوازی باشد و پافشاری‌های خود را هم در هنر و فرهنگ ایران داشته باشد.

این اثر شاید همان اثری باشد که از اجراهای تک ساز به همراه یک خواننده به یک ساختار ارکسترال رسید و در عین حال ساز و آواز هم داشت. درحقیقت آلبوم «دود عود» به یک نوع تکمیل شده آن طرز فکری که شاید در سال‌های ۵۰ رواج داشت، رسید.

ـ حضور کامبیز روشن روان در این اثر چه تأثیری در موفقیت او داشته است؟ به خصوص اینکه یکی از ماندگارترین آثار آلبوم یعنی «قطعه برای سنتور و ارکستر» اثر او بود ولی نامش به عنوان آهنگساز در کنار مشکاتیان ذکر نشده بود!

حضور آقای روشن‌روان در این اثر به عنوان تنظیم‌کننده، بیانگر طرز فکری است که در زمانه حاضر بسیار کم داریم؛ زیرا امروزه ممکن است افراد به جهت آورده‌های مالی یا شهرت خود تلاش کنند صفر تا صد یک پروژه‌ را حتی اگر در زمینه‌ای توانایی نداشته باشند، به تنهایی انجام دهند. این همکاری در آن زمان در شرایطی صورت گرفت که این طرز فکر بین آن نسل بسیار پررنگ‌تر از امروز بود.

استاد مشکاتیان در بین آثارشان کمتر کاری را دارند که به معنای فنی تنظیم شده باشد و بافتی را ایجاد کند که به آن چندصدایی می‌گوییم.

اما حضور آقای روشن‌روان در این کار برای تنظیم ارکسترال اثر، نشانگر آگاهی ایشان از توانایی‌های خود است؛ درنتیجه تنظیم برای ارکستر را به کاردانی مثل روشن‌روان سپردند.

کاری که روی این آلبوم شده، بین هنرمندان موسیقی اتفاقی خیلی خاص است و به یک مرجع تبدیل شد. درحقیقت در هارمونی ایرانی اطلاعات کمی داریم و اگر هم هر کسی در آثار خود کاری کرده، تمام و کمال شخصی و سلیقه‌ای بوده است اما پایان‌نامه‌ای نوشته شده که چندصدایی این آلبوم را آنالیز کرده است و بنابر نتایج این پایان‌نامه، آلبوم «دود عود» اثری است که تنظیم، هارمونی و چندصدایی آن خیلی خاص انجام شده و آقای روشن‌روان در تنظیم آن شیوه‌های خیلی نو و فنی را به کار بسته است که برای سایر آهنگسازان یک مرجع آموزشی است.

به هر حال آقای روشن‌روان تا قبل از این اثر هم یکی از اساتید شناخته شده در حوزه تنظیم و آهنگسازی بود و خیلی سال بود که در دانشگاه درس می‌داد. کار کردن با هنرمندان سرشناس آن دوره در آلبوم «دود عود» موجب شد که توانمندی‌های جدیدتری از خود را به نمایش بگذارد.

در این قسمت می‌توانید قطعه «برای سنتور و ارکستر آلبوم «دود عود» را بشنوید:

ـ درباره انتساب «قطعه برای سنتور و ارکستر» در این آلبوم نظرتان چیست؟

در رابطه با انتساب این قطعه به یکی از این دو هنرمند که در باور عموم به هر دوی آنها نسبت داده می‌شود، سخن گفتن سخت است. به هر حال مهم این است که این قطعه به خوبی نوشته شده و بسیار فنی است؛ به گونه‌ای که در دستگاه نوا قسمت‌های بسیار مهجوری داریم که دشتی صدا می‌دهد که اصلا صدادهی آن به دستگاهی که باید در نوا باشد، شبیه نیست. این اثر آنقدر هوشمندانه و فنی ساخته شده که شاید باوجود اینکه تا حد زیادی توسط بسیاری از نوازندگان سنتور نواخته شده و بسیاری هم نُت آن را حفظ هستند، از آنها بپرسید که قطعه در چه دستگاهی است؟ همگی بگویند در دشتی یا شور است! ولی هیچکسی نیست از خودش سوال کند آلبومی که کل آن و ساز و آوازش در دستگاه دیگری است، چگونه در این قطعه دشتی می‌شود؟

درحقیقت تنها صدایی شبیه به شور و دشتی را می‌شنویم و در انتهای اثر که با یک فرود همراه هستیم، تازه متوجه می‌شویم که تمام مدت سرکار بودیم و اثر در دستگاه دیگری است. چنین کاری یک هوشمندی و درک بسیار عمیقی از دستگاه‌های موسیقی ایرانی را می‌طلبد.

ـ‌ چرا مشکاتیان در موسیقی ایران مهم است؟

استاد پرویز مشکاتیان از بسیاری حیث‌ها برای موسیقی ایران بسیار ارزنده است؛ اول اینکه سنت سنتورنوازی را دستخوش تغییراتی در زمینه فرم و محتوایی کردند که تا پیش از آن در دست استاد فرامرز پایور بود. درحقیقت در آثار استاد مشکاتیان به پایه‌ها و فرم‌ها، ریتم‌ها و پیچیدگی‌هایی در وزن‌ها می‌رسیم که تا قبل از آن نبود. همچنین استاد مشکاتیان در آثار خود توجه خاصی را به هنرهای اقوام به خصوص خرده فرهنگ‌های شرق و شمال خراسان و کردستان نشان دادند که تا قبل از ایشان در سنت‌های سنتورنوازی نداشتیم یا اگر داشتیم خیلی کم فروغ بود.

به نحوی عیار تکنیک نوازندگی ساز سنتور را ایشان در دوره‌ای عوض کردند.

علاوه بر این‌ها درک استاد مشکاتیان از شعر و ادبیات ایران حائز اهمیت است. درحقیقت کاری که در حوزه آثار باکلام کرده‌اند؛ یعنی با شناختی که از شعر دارند، تحولاتی در تلفیق شعر و موسیقی باوجود هجاهایی که در ساختار عروضی هست، به وجود آوردند. گزافه نیست که بگوییم استاد مشکاتیان تا امروز برترین تصنیف‌ساز در موسیقی ایران است و هیچکدام از هم دوره‌ای‌های ایشان تصنیفی قوی مانند ایشان ندارند، اگرچه که این نمونه کارها در کارنامه کاری ایشان بسیار است.

در این قسمت قطعه «طلوع» را گوش کنید:

ـ به نظر شما بهترین اثر آقای مشکاتیان کدام است؟

اگر شاخص را براساس آموزه‌های فنی‌تر و آکادمیک‌تر قرار دهیم قطعه «طلوع» استاد مشکاتیان، اثر عجیبی است. قطعه «طلوع» در دستگاه نوا است و مدام بسط و گسترش پیدا می‌کند. این قطعه از یک نقش مایه بسیار کم حرکت ساخته شده است که توان بسط و گسترشی نابی را طلب خواهد کرد که آهنگساز با آن تم غیرجذاب بتواند اثر را انقدر خوب جلو ببرد. این قطعه هم مانند قطعه برای سنتور و ارکستر آلبوم «دود عود» از بخش‌هایی در شور شروع می‌شود و در آخر خود را لو می‌دهد که در چه دستگاهی است.

استاد مشکاتیان آنقدر کارهای خوب و زیاد دارند که واقعا سخت است بتوان درباره آنها صحبت کرد.

این هنرمند یک نگین و فردی تکرارناپذیر است. آن شیدایی، ذوق، توان و درک عمیقی که از دستگاه‌های موسیقی ایرانی دارد و البته دیگر سازهای ایران و حتی ویولن همه دست به دست هم می‌دهند و شخصی مانند مشکاتیان را به وجود می‌آورند که جزو پنج نفر اول موسیقی ایرانی در صده اخیر است.