چالش‌های پمپئو برای خروج از برجام

سعیده‌سادات فهریسl از آنکه دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا در توییتی اعلام کرد که مایک پمپئو، مدیر سیا، جانشین رکس تیلرسون و وزیر امور خارجه جدید خواهد شد، بحث خروج آمریکا از برجام جدی‌تر از گذشته مطرح شده‌است؛ همچنان‌که سیدعباس عراقچی، معاون وزیر خارجه در واکنش به انتخاب پمپئوی افراطی و ضدبرجام تاکید کرد که خروج واشنگتن از توافق هسته‌ای به‌دنبال تغییر وزیر خارجه این کشور جدی است.

هم ترامپ و هم پمپئو، وزیر خارجه پیشنهادی او اعلام کرده‌اند نمی‌خواهند سیاست دوران ریاست‌جمهوری باراک اوباما، رئیس‌جمهوری پیشین آمریکا را در ارتباط با توافق هسته‌ای ایران ادامه دهند. با این همه و با وجود اینکه پمپئو از ابتدا از مخالفان توافق هسته‌ای به‌شمار می‌رفت و ایران را بزرگ‌ترین چالش آمریکا در خاورمیانه خوانده بود، اما با توجه به ساختار موجود در نهاد‌های آمریکایی از جمله وزارت خارجه این کشور، پمپئو با محذور‌های زیادی برای خروج از برجام مواجه است.

در واقع برخی چالش‌ها پیش‌روی وزیر خارجه جدید آمریکا قرار دارد که مسیر او را برای خروج از برجام دشوار کرده است؛ یکی از این چالش‌ها فشار بدنه کارشناسی و سیستمی وزارت خارجه بر پمپئو است و دیگری نیز نقش منطقه‌ای ایران و کارت‌هایی که تهران برای فشار بر آمریکا در اختیار دارد.

فشار سیستمی
در شرایطی که پمپئو به‌عنوان وزیر خارجه جدید آمریکا می‌تواند چشم‌انداز سیاست خارجی آمریکا در حوزه هسته‌ای را شکل دهد، اما مساله اینجا است که او تنها تصمیم‌گیرنده در این حوزه نیست و با فشار بدنه کارشناسی وزارت خارجه در تصمیم‌گیری‌هایش مواجه خواهد شد.

پمپئو موضع کاملا مشخصی در قبال برنامه هسته‌ای ایران دارد؛ او پیش از روی کار آمدن ترامپ در توییتی نوشته‌بود: «در انتظار از بین رفتن توافق فاجعه بار با کشوری هستم که بزرگ‌ترین حامی تروریسم در جهان است.» خبرگزاری رویترز در همین زمینه نوشت ضرب‌المثلی هست که می‌گوید آنچه انجام می‌دهید به موقعیتی که در آن قرار گرفته‌اید، بستگی دارد.

به نوشته رویترز، این مساله حتی درخصوص شخص ترامپ نیز صدق می‌کند؛ زیرا او نیز در دوران مبارزات انتخاباتی وعده‌هایی داد که هیچ‌گاه موفق به انجام آن‌ها نشد. زیرا زمانی که وارد کاخ سفید شد و در مقام رئیس‌جمهوری آمریکا کارش را آغاز کرد دریافت که حل برخی مسائل پیچیده‌تر از آن است که وی در شعارهایش بیان کرده‌است؛ اکنون پمپئو نیز در همان وضعیت به سر می‌برد. به نوشته رویترز، او در کسوت وزیر امور خارجه آمریکا درخواهد یافت که برخی مناطق پیچیده‌تر از آنی هستند که وی فکرش را می‌کرده است.

امیر‌علی ابوالفتح، کارشناس ارشد مسائل آمریکا نیز در این مورد می‌گوید: «زمانی که جیمز متیس، فردی که همکارانش در پنتاگون او را «سگ هار» می‌نامیدند به‌عنوان وزیر دفاع آمریکا منصوب شد، بسیاری معتقد بودند که این فرد و وزارت دفاع آمریکا علیه ایران و توافق هسته‌ای عمل خواهند کرد.

اما با گذشت زمان مشخص شد فشار سیستمی نهاد (پنتاگون) بر فرد (وزیر دفاع) در نهایت موجب تغییر رویکرد بر مبنای مصالح عالیه ایالات‌متحده می‌شود و به همین دلیل متیس درحال‌حاضر به یکی از حامیان برجام و حفظ آمریکا در توافق هسته‌ای بدل شده است. می‌توان همین الگو را برای مایک پمپئو نیز در نظر گرفت.

وی در سمت عضو کنگره یا حتی ریاست سیا مخالف جدی توافق هسته‌ای بود، اما با نشستن بر کرسی عالی‌ترین مقام دستگاه دیپلماسی آمریکا، چه بسا وزیر خارجه بعدی نیز تحت فشار نهاد تحت مسوولیت خود، سرانجام به حامی برجام بدل شود. در واقع، پمپئو وزارت خارجه‌ای را به ارث خواهد برد که توافق هسته‌ای با ایران را یکی از بزرگ‌ترین دستاورد‌های موفقیت‌آمیز خود تلقی می‌کند و کارکنان و مدیران این وزارتخانه به‌طور حتم دیدگاه‌های تندروانه وی را به چالش خواهند کشید.

نمونه هوک
یکی از مسائل مهمی که در این زمینه وجود دارد سرنوشت برایان هوک، مشاور ارشد رکس تیلرسون، است. به گزارش رویترز حتی زمانی که رکس تیلرسون از سوی ترامپ برکنار شد، هوک به وین روانه شد تا با هم‌پیمانان اروپایی آمریکا ملاقات کند و راهی را برای متقاعد کردن ترامپ پیدا کند.

هوک از جمله معدود افراد نزدیک به تیلرسون است که هنوز از سمت خود کناره‌گیری نکرده است و به‌نظر می‌رسد قصد دارد همچنان در این سمت باقی بماند. همچنین در یازدهمین نشست کمیسیون مشترک برجام در وین نیز برایان هوک، رئیس دفتر برنامه‌ریزی سیاسی وزارت خارجه آمریکا به‌عنوان نماینده این کشور در جلسات کمیسیون مشترک برجام حضور پیدا کرد. اگر پمپئو قصد داشته باشد که هوک را همچنان در وزارت خارجه آمریکا نگاه دارد، به‌طور قطع شاهد طرح دیدگاه‌های وی که با دیدگاه‌های پمپئو اختلاف دارد خواهد بود.

پمپئو در وزارت امور خارجه آمریکا با خالی بودن سمت‌های مدیریتی مواجه خواهد بود. برخی افراد با خوش‌بینی اعلام کرده‌اند که پمپئو «ساختمانی» (وزارت امور خارجه) را که تیلرسون از آن اجتناب می‌ورزید به راحتی در آغوش خواهد کشید. پمپئو در سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا (سیا) به روشنی اعلام کرد که وی برای دونالد ترامپ کار می‌کند و آدم اوست.

او در سیا گفته بود که انتصاب‌هایی هم که در این سازمان انجام می‌دهد منعکس‌کننده همین مهم است. ارتباطات پمپئو با محافل محافظه‌کار می‌تواند این فرصت را در اختیار وی قرار دهد که افرادی را که افکاری شبیه به افکار وی دارند به وزارت امور خارجه بیاورد. از سوی دیگر، پمپئو روابط نزدیکی با ترامپ دارد. این مساله نیز می‌تواند به معنای آن باشد که وی بر خلاف تیلرسون با مقاومت زیادی روبه‌رو نخواهد شد.

تقریبا به‌طور قطع می‌توان گفت که پمپئو با دیپلمات‌های باسابقه اختلاف پیدا خواهد کرد. نزد تحلیلگران وزارت امور خارجه آمریکا هیچ عبارتی بدتر از این نیست که گفته شود: «در سازمان سیا گفته می‌شود که...»، اما مساله این جاست که پمپئو از خود سازمان سیا به وزارت امور خارجه آمریکا می‌رود. از دیگرسو در صورتی که چهره‌های شناخته شده دیگری مانند مک مستر و جان کلی نیز از کاخ سفید خارج شوند، جایگاه و ارزش پمپئو برای ترامپ افزایش خواهد یافت. درحال‌حاضر بسیاری افراد در دستگاه دیپلماسی آمریکا خواهان باقی ماندن این کشور در توافق هسته‌ای هستند و جیمز متیس به‌عنوان وزیر دفاع نیز حامی حفظ برجام است.

کارت‌های ایران
از دیگر چالش‌هایی که پمپئو در کسوت وزیر امور خارجه آمریکا بیش از گذشته نسبت به آن مطلع خواهد شد، نقش قدرتمندانه ایران در منطقه است. به‌عنوان مثال می‌توان به نقشی که ایران در عراق ایفا می‌کند اشاره کرد. به گزارش رویترز درست است که در سازمان سیا ایران به‌عنوان یک کشور نامطلوب معرفی شده، اما در وزارت امور خارجه آمریکا وضعیت به گونه دیگری است. داعش در عراق شکست خورده که این شکست نتیجه همکاری‌های خوب و مناسب ایران بوده است.

ایران از طریق ارائه کمک‌های نظامی به نیرو‌های حشد‌الشعبی و نیز از طریق نفوذی که در میان سیاستمداران کلیدی عراق دارد، همچنان نقشی مهم در تامین ثبات عراق ایفا می‌کند. انتخابات پارلمانی عراق که متعاقب آن نخست‌وزیر این کشور نیز انتخاب می‌شود در ۱۲ مه برگزار خواهد شد. تاریخ تعیین شده برای برگزاری این انتخابات با پایان ضرب الاجل تعیین شده توسط دونالد ترامپ مصادف است. در چنین شرایطی اگر ترامپ ساز ناکوک بزند، ممکن است ایران نیز «کارت‌های خاص» خود را در منطقه رو کند.

خروج نرم
در این بین اگر همتایان جدید پمپئو (در کسوت وزیر امور خارجه آمریکا) در اروپا، چین و روسیه بتوانند از وی به‌عنوان ابزاری برای اعمال نفوذ در ترامپ استفاده کنند، این امکان وجود دارد که بتوان رئیس‌جمهور آمریکا را متقاعد کرد که تعلیق تحریم‌ها علیه ایران را بار دیگر تمدید کند. در این صورت، می‌توان به مذاکره جهت خرید زمان برای «خروج نرم» روی آورد. این امر باعث خواهد شد تحریم‌های ثانویه‌ای که آمریکا علیه شرکت‌های بین‌المللی طرف تجارت با ایران وضع کرده است اجرایی نشوند و این شرکت‌ها با خطر از دست دادن بازار آمریکا روبه‌رو نخواهند شد.