بهترین کتاب‌ها درباره تاریخ معاصر ایران

فرادید | حسن نراقی، جامعه‌شناس معاصر جمله‌ی مشهوری دارد: «ملتی که تاریخ نخواند، باید دوباره تمام آنرا تجربه کند». شاید کمتر سرزمینی در جهان، مثل کشور ما دارای تاریخی با این تلاطم و فراز و فرود بوده. عوض شدنِ ده‌ها حکومت ریز و درشت فقط در چند قرن اخیر، نشان از دریای طوفانیِ تاریخ ایران است. از تاریخ دور و دراز که بگذریم، تاریخ معاصرمان نیز به همان آشوبناکیِ قرن‌های پیشین بوده.

لابد شنیده‌اید که ما ایرانی‌ها حافظه‌ی تاریخی خوبی نداریم. تا حد زیادی این حرف حقیقت دارد، چون ما حتی تاریخ معاصر خود را هم نمیخوانیم و از آن درس نمی‌گیریم.

در این مطلب با تعدادی از بهترین کتاب‌ها درباره تاریخ معاصر ایران آشنا خواهیم شد.

در این کتاب پروفسور آبراهامیان با تاکید بر انقلاب مشروطه، سیاست‌های سال‌های ۱۹۴۱ تا ۱۹۵۳، حزب توده و انقلاب اسلامی، تاریخی سودمند از ایران نوشته است او در نوشتن این کتاب از منابع مختلفی استفاده کرده است از جمله استفاه‌ی گسترده از گزارش‌های سفیر انگلستان و بحث‌های مجلس و روزنامه‌های مختلفی که در آن دوران چاپ می‌شده است که نتیجه‌ی آن اثری غنی در جزییات و دارای نقل قول‌هایی عمیق است در حقیقت این اثر را می‌توان سه کتاب نامید که در یک کتاب جمع شده اند بخش اول آن تاریخ ایران از مشروطه تا سقوط مصدق است بخش دوم آن مطالعه‌ی حزب توده است و بخش سوم آن مطالعه و توصیف اتفاقاتی است که منجر به انقلاب اسلامی می‌شود و همچنین به بررسی نیرو‌های اجتماعی که درگیر حرکت انقلابی شده اند و اتفاقات اساسی که راه انقلاب را هموار کردند می‌پردازد.

استاد آبراهامیان به بررسی تأثیر تحولات اقتصادی - اجتماعی بر ساختار سیاسی، به ویژه در زمان سلطنت رضا شاه و محمد رضا شاه می‌پردازد و به اهمیت حزب توده و شکست رژیم شاه از سال ۱۹۵۳ تا ۱۹۷۸ توجه ویژه‌ای می‌اندازد.

"ما چگونه ما شدیم؟" از صادق زیبا کلام از آن نوع کتاب‌هایی است که تلاش می‌کند ریشه‌ها و چرایی‌ها و چگونگی‌های عقب ماندگی ایران را شرح دهد. صادق زیبا کلام در مقدمه‌ی کتاب می‌گوید که تلاش دارد به یکسری "چرا"‌ی مهم در مورد ریشه‌های عقب ماندگی در ایران اشاره کند و پاسخ این چرا‌ها را پیدا کند:

"چرا شاهان ما فاسد و بد بودند؟ چرا شاهان فرانسه یا انگلستان همه بد و فاسد نبودند؟ چرا رجال ما در عصر قاجار سرسپرده به سفارتخانه‌های خارجی بودند؟ چرا رجال انگلستان، روسیه یا فرانسه سرسپرده و وابسته نبودند؟ "و بسیاری چرا‌های دیگر… زیبا کلام در این کتاب سعی می‌کند با فاصله گرفتن از تئوری‌های مرسوم که اکثرا ریشه‌های کمونیستی و استعماری دارد به اصالت موضوع عقب ماندگی ایران بپردازد. زیبا کلام باور دارد که استعمار، علت عقب ماندگی ایران نیست، بلکه معلول آن است؛ به این معنی که عقب ماندگی ایران باعث شده است که استعمار به سمت آن هجوم بیاورد و بتواند در آن نفوذ کند: "در حالی که پرسش من، آن بود که چرا ایران اساسا در وهله اول بدل به کشوری عقب مانده گردید تا استعمار بتواند بر آن سوار شود؟ " نویسنده در ادامه کتاب سعی می‌کند به دلایل و عواملی که به طور کلی باعث عقب ماندگی شرق در برابر غرب شده است بپردازد و دلایل مختلفی را برای آن ذکر می‌کند.

اگر به دنبال مطالعه‌ی تاریخ ایران با دیدی درونی که ریشه‌های عموم مشکلات را در داخل کشور جستجو می‌کند هستید این کتاب می‌تواند گزینه‌ی مناسبی برای شما باشد.

کتاب «تراژدی تنهایی» که زندگی نامه‌ی سیاسی محمد مصدق است، راه‌های فراوانی پیش پای ما می‌گذارد؛ این که به جای تمرکز روی موضوعی تا این حد آشنا و بزرگ و اسطوره‌ای مثل ملی شدن صنعت نفت، کمی به خود مصدق برسیم یا ریشه‌های شکل گیری تصمیم‌ها و پافشاری‌های گاه جنون آمیز او را ببینیم. کریستوفر دوبلگ، انگلیسی است و مثل بیشتر مستشرقین از رفتار رندانه‌ی شرقی‌ها (به خصوص ایرانی ها) متحیر است. نمی‌داند این همه نمایش به چه دردی می‌خورد و چرا آدم‌ها تلاش می‌کنند. اما خونسردی اش را از دست نمی‌دهد و با جزئیات شگفت انگیز بخش‌های از زندگی نخست وزیر محبوب ایرانی‌ها را شرح می‌دهد.

کریستوفر د بلاگی، خبرنگار اکونومیست تهران، در "تراژدی تنهایی" داستان کامل و ناگفته یکی از قهرمانان بزرگ ضد استعماری قرن بیستم را روشن می‌کند: محمد مصدق، رهبر بزرگ ایران که وفات نابهنگام او منجر به انقلاب اسلامی ۱۹۷۹ شد. مردی که در غرب مورد تمسخر و سوء تفاهم واقع شده است، در حالی که در خاورمیانه الهام بخش است. "تراژدی تنهایی"، اولین زندگینامه‌ای است که به بررسی زندگی و تأثیرات وی می‌پردازد و نقش وی را در تکامل اوضاع سیاسی ایران روشن می‌سازد؛ و منبعی ارزشمند را برای دانشگاهیان، و فعالان سیاسی برای درک سیاست‌های خاور میانه، ایران، احمدی نژاد و آینده منطقه و جهان ارائه می‌کند.

علی میرسپاسی استاد جامعه‌شناسی و مطالعات خاورمیانه و رئیس مرکز مطالعات ایران‌شناسی دانشگاه نیویورک است. میرسپاسی در این کتاب داستان مواجهه جامعه‌ی ایرانی در دوران معاصر با مدرنیته را نشان می‌دهد. از ابتدا مدرنیته را به عنوان حادثه‌ای که در غرب رخ می‌دهد، توضیح می‌دهد. نحوه مواجهه روشنفکران و نخبگان عصر مشروطه و حکومت پهلوی با مدرنیته جان‌مایه دو فصل از این کتاب است.

در فصل‌های بعدی میرسپاسی به بررسی بومی‌سازی مدرنیته از نگاه جلال آل‌احمد و شریعتی می‌پردازد. دو روشنفکر خارج از جامعه روحانیت که نقش مهمی در این امر ایفا می‌کنند. میرسپاسی در فصل پنجم به بررسی دیدگاه متفکران و فرهنگ مدرنیته در غرب می‌پردازد. این فصل مقدمه‌ای است برای فصل ششم. فصلی که در آن به روند افول جریان روشنفکری در ایران با عنوان تراژدی چپ ایرانی می‌پردازد. در فصل پایانی نویسنده درباره امکانات ایران برای برپایی دموکراسی صحبت می‌کند.

جلال توکیان «تاملی بر مدرنیته ایرانی» را ترجمه کرده است. اگر این سوال در ذهن شما وجود دارد که تفکر غربی در جامعه ایرانی چه تاثیراتی داشته و تا کنون چه گام‌هایی برای همراه شدن با تفکر غربی در جامعه ایرانی برداشته شده است، خواندن این کتاب را پیشنهاد می‌کنیم.

مردم در سیاست ایران / یرواند آبراهامیان

یرواند آبراهامیان تاریخ‌نگار ارمنی زاده ایران است. آبراهامیان هم‌اکنون در کالج باروک دانشگاه نیویورک به تدریس تاریخ جهان و خاورمیانه مشغول است. او کتاب‌های بسیاری درباره ایران معاصر نوشته است. آبراهامیان با مطالعه دقیق اسناد تاریخی و روایت جذاب و گیرایش، درک جامعی از تاریخ معاصر به مخاطب می‌دهد.

کتاب مردم در سیاست ایران گردآوری ۵ مقاله است که در سال‌های مختلف نوشته شده. نقش و جایگاه مردم در تحول‌های تاریخی ایران موضوع اصلی پژوهش‌های آبراهامیان در این سال‌ها است. او راویِ فشارهایِ از پایین است تا چانه‌زنی‌های در بالا. به همین دلیل در ۵ برهه‌ی تاریخی جایگاه و نقش مردم را در تحولات بررسی می‌کند.

آبراهامیان در اولین مقاله به نقش مردم در انقلاب مشروطه می‌پردازد. در دومی، ردپای مردم در کودتای ۱۳۳۲ و وقایع پیش و پس از آن را نشان می‌دهد. در مقاله‌ی سوم سهم مردم در انقلاب ۵۷ را توضیح می‌دهد. مقاله‌ی چهارم درباره سرخوردگیِ جمعی مردمی و دلزدگی از سازمان‌های سیاسی مانند حزب توده است. پنجمی که رونوشتی از یک سخنرانی دانشگاهی است، درباره‌ی فراز و فرود‌های جنبش کارگری ایران است. مقطعی کوتاه از تاریخ ایران که توده‌های مردم توانستند خواسته‌های خود را به حاکمان تحمیل کنند. خواندن این ۵ مقاله‌ی کوتاه درباره تاریخ ایران معاصر درک بهتری از وضعیت مردم ایران در آن دوران به ما می‌دهد.

انقلاب اسلامی ایران بدون شک مهم‌ترین رویداد تاریخ معاصر ایران است. انقلابی که با پشتوانه امر دینی همراه بود. در این کتاب مهدی نجف‌زاده به این پرسش ساده پاسخ می‌دهد که چرا در جامعه سنتی و عقب مانده ایرانی دوره قاجاریه، انقلابی مدرن و در جامعه نو شده ایرانی دوره پهلوی، انقلابی مذهبی رخ داد؟ درباره این سوال مهدی نجف‌زاده یازده فصل صحبت می‌کند. رابطه جامعه و مذهب را بررسی می‌کند، تعریفی از دولت در ایران به ما می‌دهد و سیر اجتماعی شدن امر دینی در جامعه ایرانی را می‌گوید و در نهایت به انقلاب اسلامی ایران، چگونگی حرکت به سمت اتوپیای اسلامی و بازگشت به نشانه‌های مذهبی می‌پردازد. مهدی نجف‌زاده استاد علوم سیاسی دانشگاه فردوسی مشهد است.