این موجودات زنده سم کشنده «بیوتوکسین» تولید می‌کنند!

بیوتوکسین (Biotoxin) یا زیست زهرابه‌ها مواد مضری هستند که توسط موجودات زنده تولید می‌شوند و می‌توانند اشکال مختلفی داشته باشند؛ از سم مار یا عنکبوت گرفته تا نوروتوکسین‌های تولید شده توسط انواع خاصی از جلبک یا میکروب ها.

در اینفوگرافیکی که در ادامه آمده، برخی از بیوتوکسین‌های رایج در دنیای طبیعی را می‌بینیم و آن‌ها را بر اساس میزان کشنده بودن برای یک انسان متوسط ۷۰ کیلوگرمی رتبه‌بندی می‌کنیم:

یک مفهوم اساسی در سم شناسی این است که «تن‌ها دوز خاصی باعث ایجاد سم می‌شود.» مواد بی ضرر روزمره مانند آب هم وقتی در غلظت‌های بالا مصرف شوند پتانسیل کشنده بودن را دارند. اندازه گیری دوز کشندگی بسیار دشوار است.

اول به این دلیل که موجودات زنده پیچیده هستند. عواملی مانند اندازه، غذای مصرفی، بیوشیمی و ژنتیک در گونه‌های مختلف متفاوت است. این امر تشخیص سمی بودن به یک روش جهان شمول را دشوار می‌کند.

دوم، عوامل فردی مانند سن یا جنسیت نیز می‌توانند بر میزان کشنده بودن یک ماده تأثیر بگذارند. به همین دلیل است که کودکان برای مصرف دارو‌ها دوز‌های متفاوتی نسبت به بزرگسالان استفاده می‌کنند.

سوم، نحوه ورود یک سم به بدن (به صورت خوراکی، داخل وریدی، پوستی و غیره) نیز می‌تواند بر مرگ و میر ناشی از آن تأثیر بگذارد.

در نتیجه، بسته به اینکه چه ماده یا ارگانیسمی در دست بررسی است، راه‌های زیادی برای اندازه گیری و رتبه بندی سمی بودن وجود دارد. دوز متوسط کشنده (LD۵۰) یکی از راه‌های رایج برای اندازه گیری سمی بودن است. LD۵۰ دوز ماده‌ای است که ۵۰ درصد از جمعیت آزمایشی حیوانات را می‌کشد و معمولا به عنوان جرم ماده در واحد وزن بدن (mg/kg یا g/kg) گزارش می‌شود.

در نمودار بالا، ما داده‌های LD۵۰ برخی از بیوتوکسین‌های منتخب موجود در طبیعت را جمع‌آوری و آن‌ها را در مقیاسی از مقادیر لگاریتمی LD۵۰ ارائه کرده‌ایم. آنچه شگفت آور است این است که برخی از سموم تا چه اندازه می‌توانند قوی باشند.

نکاتی درباره بیوتوکسین ها؛ سموم دنیای طبیعی

با آنکه ممکن است فکر کنید ما انسان‌ها به هر قیمتی از بیوتوکسین‌ها اجتناب می‌کنیم، واقعیت پیچیده‌تر از این‌هاست. در اینجا حقایق جالبی در مورد بیوتوکسین‌های موجود در طبیعت و رابطه غیرمعمول ما با موجوداتی که آن‌ها را ایجاد می‌کنند آورده شده است:

۱. قارچ‌ها و کپک‌ها سمی به نام مایکوتوکسین می‌سازند

مایکوتوکسین‌ها (Mycotoxins) یک مشکل جهانی هستند. آن‌ها بر محصولات بسیاری از کشور‌ها تأثیر می‌گذارند و می‌توانند زیان‌های اقتصادی قابل توجهی برای کشاورزان و تولیدکنندگان مواد غذایی ایجاد کنند.

۲. فیتوتوکسین‌ها می‌توانند از گیاهان دفاع، اما به سرطان حمله کنند

گیاهان از فیتوتوکسین‌ها (Phytotoxins) برای دفاع از خود در مقابل موجودات دیگر مانند انسان استفاده می‌کنند. به عنوان مثال، اوروشیول جزء سمی اصلی برگ پیچک سمی، بلوط سمی و سماق است. اما درخت سرخدار اقیانوس آرام تاکسول تولید می‌کند که در درمان‌های شیمی درمانی ارزشمند است.

۳. سیگواتوکسین در روده ماهی صخره‌ای وجود دارد

گونه‌های بسیار منحصر به فرد باکتری‌هایی که در دستگاه گوارش ماهی‌های صخره‌ای زندگی می‌کنند، سیگواتوکسین (Ciguatoxin) می‌سازند. هنگامی که ماهی میزبان خورده می‌شود، این سم را به موجودات دیگر منتقل می‌کنند.

۴. ماهی بادکنکی کُشنده، اما خوشمزه است

ماهی بادکنکی حاوی تترودوتوکسین (Tetrodotoxin) است؛ یک نوروتوکسین (Neurotoxin) قوی در تخمدان ها، کبد و پوست آن‌ها که تترودوتوکسین نام دارد. علیرغم اینکه در بسیاری از کشور‌های جهان یک غذای لذیذ است، به دلیل توانایی آن در کشتن افراد، قوانین سختگیرانه زیادی دارد. به عنوان مثال، در ژاپن، فقط سرآشپز‌های دارای مجوز خاص می‌توانند ماهی پفکی را برای مصرف آماده کنند.

۵. باتراکوتوکسین با لمس‌شدن می‌کُشد

پوست برخی از قورباغه‌های زهرآگین ماده‌ای مرگبار به نام باتراکوتوکسین (Batrachotoxin) ترشح می‌کند. این سم آنقدر قوی است که دست زدن به آن می‌تواند کشنده باشد. مردم بومی آمریکای مرکزی و جنوبی برای قرن‌ها از باتراکوتوکسین برای مسموم کردن نوک سلاح‌های شکار استفاده می‌کردند.

۶. بوتاکس حاوی کشنده‌ترین بیوتوکسین شناخته شده است

بوتاکس (Botox) تجاری که از مقدار بسیار کمی بیوتوکسین از میکروبی به نام کلستریدیوم بوتولینوم درست شده، ماهیچه‌ها را فلج کرده و از انقباض (یعنی چین و چروک) جلوگیری می‌کند. این مرگبارترین بیوتوکسین شناخته شده روی زمین است. یک گرم سم بوتولینوم می‌تواند تا یک میلیون نفر را بکشد.

منبع: