۱۰ «فیل» شگفت‌انگیز ماقبل تاریخ؛ از «فوسفاتریوم خرگوشی» تا «بیل‌دندان غول‌پیکر»
در طول ۶۰ میلیون سال گذشته انواع زیادی از حیوانات عجیب و غریب در زمین تکامل یافته‌اند. اما سرگذشت تکامل فیل‌ها در این میان شاید یکی از جالب‌ترین داستان‌های تکامل باشد؛ داستانی که از موجوداتی به اندازه خرگوش آغاز می‌شود.
فرادید| زمان نه چندان دوری، صدای شیپورمانند فیل‌ها از بخش‌های وسیعی از کره زمین به گوش می‌رسید. این غول‌های پوست چروکیده تنها در آفریقا و آسیای جنوبی زندگی نمی‌کردند، بلکه از پرتغال باستان در دوران ماقبل‌تاریخ تا سراسر اوراسیا پراکنده بودند، به مناظر سرد آلاسکای باستان می‌رفتند و تا آمریکای جنوبی نیز پیش رفته بودند. ماموت‌ها، ماستودن‌ها و چندین گونه دیگر از فیل‌ها جزو اجزای معمولی اکوسیستم‌های سراسر کره زمین بودند. اگر به دوران‌های دورتر برویم، فسیل‌های فیل‌ها حتی عجیب‌تر هستند.
به گزارش فرادید، فیل‌ها بخش‌های بسیار باستانی از دنیای ما هستند. از دید فنی به آن‌ها پروبوسیدان‌ها گفته می‌شود، چون فیل‌ها به مرور تکامل یافته و دارای خرطوم‌های بلند شدند. نخستین فیل‌ها حدود ۶۰ میلیون سال پیش ظاهر شدند، زمانی که زمین یک گلخانه جهانی بود و نخستین جنگل‌های بارانی استوایی شروع به ریشه‌دار شدن کردند. از آغازهای کوچک و کم و بیش سست، پروبوسیدان‌ها در نهایت به غول‌های گیاهخوار فیل‌مانندی تبدیل شدند که انواع مختلفی از آرایش‌ها و اشکال شاخ را داشتند. وقتی صحبت از فیل‌های ماقبل‌تاریخ می‌شود، ماموت‌ها مشتی نمونه خروار هستند. در ادامه ده نمونه از فیل‌های باستانی را معرفی کردیم تا شما را با فرم‌های شگفت‌انگیزی که این موجودات در طول دوران پستانداران به خود گرفته‌اند، آشنا کنیم.
1. فوسفاتریوم
زمان حیات، فوسفاتریوم بیشتر شبیه یک خرگوش کوهی بزرگ بود تا یک فیل مدرن.
اگر فوسفاتریوم را در زندگی می‌دیدید، ممکن بود ندانید یک فیل باستانی است. این موجود ۵۶ میلیون‌ساله اندازه و شکل یک خرگوش کوهی بزرگ را داشت، به بیان دیگر تنها کسری از اندازه فیل‌های آفریقایی امروزی را داشت. اما جزئیات آناتومیکی فسیل‌های فوسفاتریوم که در مراکش یافت شده‌اند، نشان می‌دهند این پستاندار کوچک ویژگی‌های مشترک کلیدی با فیل‌ها داشته که آن را از سایر پستانداران متمایز می‌کند، مانند قسمتی از فک بالا که مرز حفره چشم را می‌سازد و دندان‌های پیشین بزرگ‌شده در فک پایین.
تا جایی که دیرین‌شناسان از خراش‌های میکروسکوپی روی دندان‌های فسیلی توانسته‌اند تشخیص دهند، فوسفاتریوم برگ‌هایی که از بوته‌ها و درختچه‌ها می‌چید، می‌خورد. آن‌ها احتمالاً حشرات و حتی حیوانات کوچک را نیز به هنگام جویدن و چرا می‌خوردند، اما برگ‌ها غذای اصلی‌شان بودند. دیرین‌شناسان متوجه شده‌اند نوک دندان‌های آن‌ها نمایانگر دندان‌های آسیاب پهن و خردکننده‌ای است که فیل‌های بعدی برای خرد کردن گیاهان به آن‌ها متکی بودند.
2. موئِریتریوم (فیل‌سان قارون)
موئِریتریوم یک فیل نیمه‌آبزی بود که در باتلاق‌های باستانی می‌زیست.
سال ۱۹۰۱، دیرین‌شناسان در بیابان فیوم مصر استخوان‌های یک پستاندار عجیب را پیدا کردند که حدود ۳۶ میلیون سال پیش در تالاب‌های باستانی می‌زیست. این موجود به نام موئِریتریوم شناخته شد و کمی بیش از دو فوت ارتفاع در شانه داشت، اما بدن بلند و گردش طوری به نظر می‌رسید که انگار زمان حیات بیش از ۵۰۰ پوند وزن داشت. جمجمه این حیوان هم عجیب بود و نیمرخ کشیده و پایینی داشت، اما دندان‌های پیشین بزرگی شبیه شاخهای فیل در هر دو فک داشت.
موئِریتریوم جد فیل‌های امروزی نبود. این موجود بخشی از شاخهای اولیه بود که در زیستگاه‌های مرطوب آفریقای باستان رشد کرد و سپس به کلی ناپدید شد. در واقع، دیرین‌شناسان باور دارند موئِریتریوم بیشتر شبیه اسب آبی می‌زیست تا فیل. بقایای ژئوشیمیایی در استخوان‌های این پستاندار که متأثر از منابع آبی ماقبل‌تاریخی بود، مانند اینکه چه می‌نوشید و چقدر زمان را در آب می‌گذراند، نشان می‌دهد موئِریتریوم یک گیاهخوار دوزیست بوده که در نواحی کم‌عمق به چرا پرداخته است.
3. باریتریوم (سنگین‌دد)
باریتریوم یکی از نخستین فیل‌های بزرگ اولیه بود که به وزن دو تن رسید.
برای بیش از ۲۰ میلیون سال، فیل‌سانان (خرطوم‌داران) پستانداران کم و بیش کوچکی بودند. هیچ یک شبیه فیل‌های با شاخ و خرطوم امروزی نبودند و بزرگ‌ترین آن‌ها اندازه‌ای مشابه گراز بزرگ داشت. اما حدود ۳۳ میلیون سال پیش، برخی فیل‌سانان شروع به بزرگ شدن کردند. باریتریوم یکی از این غول‌های اولیه بود که در صخره‌های مصر پیدا شد.
فیل‌سانان اولیه کم و بیش تحت‌الشعاع باریتریوم قرار داشتند. این خویشاوند فیل بیش از ۶ فوت ارتفاع از شانه و حدود ۲ تن وزن داشت. اما جمجمه این پستاندار نسبت به اجداد و خویشاوندان بعدی خود عجیب بود. باریتریوم چهار دندان فک کوتاه در هر دو فک بالایی و پایینی داشت که شاید توسط یک خرطوم گوشتی بزرگ مانند خرطوم فیل دریایی پوشانده میشدند. اگرچه باریتریوم اجداد ماموت‌ها یا فیل‌های مدرن‌تر نبود، اما هنوز گواه زمانی است که فیل‌سانان شروع به افزایش اندازه خود کرده و به تدریج چینش جدیدی از دندان‌های فک را توسعه دادند.
4. دینوتریوم (سهمگین دد)
شاخهای منحنی فک دینوتریوم دیرین‌شناسان را از زمان کشف آن گیج کرده است.
دینوتریوم سال ۱۸۲۹ نام‌گذاری شد و یکی از نخستین فیل‌های فسیلی بود که دیرین‌شناسان آن را کشف کردند. کارشناسان اولیه به درستی نمی‌دانستند چگونه باید آن را شناسایی کنند. شاید دینوتریوم یک خوک خرطوم‌دار بزرگ شاخ‌دار بود. از طرف دیگر، کارشناس دیگری حدس زده که شاید استخوان‌ها متعلق به یک خویشاوند عظیم‌الجثه گاو دریایی بوده که از عاج فک عقب‌رفته‌اش برای ثابت کردن خود در بستر دریا هنگام خواب استفاده میکرده است.
با این حال، در اواسط قرن ۱۹کارشناسان متوجه شدند دینوتریوم یک فیل فسیلی عظیم بوده، یک گیاهخوار غول‌پیکر که بین ۱ میلیون تا ۱۵ میلیون سال پیش در آفریقا و اوراسیا گسترش یافت.
دینوتریوم یک فیل‌سان بزرگ بود. بزرگ‌ترین آن‌ها بیش از ۱۲ فوت ارتفاع از شانه و بیش از ده تن وزن داشتند. همه آن‌ها فقط عاج‌هایی در فک پایینی داشتند، یک جفت برآمدگی با نوک برگشته که شبیه چکش دوشاخ بود. دیرین‌شناسان دقیقاً مطمئن نیستند این عاج‌ها چه کاربردی داشتند، اما بر مبنای یکی از فرضیه‌ها دینوتریوم از عاج‌های خود برای کنار زدن شاخه‌ها از جلوی راهش هنگام چرا کردن و برداشتن برگ‌های لذیذ استفاده میکرده است.
5. آمبلودون (بیل‌دندان)
آمبلودون یکی از چندین «شاخ‌دار بیل‌مانند» بود که از فک‌های غیرمعمول خود برای بریدن پوشش‌های گیاهی استفاده می‌کرد.
از میان تمام فیل‌های فسیلی که تاکنون کشف شده‌اند، هیچ‌یک به اندازه «شاخ‌دارهای بیل‌مانند» مرموز نبوده‌اند. آمبلودون یکی از این فیل‌های عجیب و غریبی بود که در شمال آمریکا بین ۵ تا ۱۵ میلیون سال پیش می‌زیست و به راحتی با فک‌های پائینی کشیده با عاج‌های بلند و مربعی شبیه بیل، قابل شناسایی است.
سال ۱۹۲۷ وقتی آمبلودون برای نخستین بار نام‌گذاری شد، شکل فکش طوری بود که انگار از دریاچه‌ها و حوضچه‌های زمان خودش گیاهان نرم را بلند میکرده است. اما تحلیل‌های بعدی درباره نحوه سایش دندان‌های فک این پستاندار حاکی از چیزی متفاوت بود. آمبلودون یک فیل جنگلی بود که از درختان تغذیه می‌کرد و از عاج‌های پایینی خود برای خراشیدن پوست تنه درختان استفاده می‌کرد. دندان‌های سایر فیل‌ها با عاج‌های بیل‌مانند نظیر پلاتی‌بلودون از آسیا، به همین نحو به‌عنوان ابزارهایی برای خراشیدن و بریدن گیاهان بازتفسیر شده‌اند نه ابزاری برای خوردن.
6. استگودون (پوشیده‌دندان)
استگودون‌هایی که در جزایر می‌زیستند، از همتایان قاره‌ای خود کوچکتر بودند.
بسیاری از فیل‌های فسیلی در زیستگاه‌های خودشان غول بودند، بسیار بلندتر و سنگین‌تر از بیشتر گیاه‌خواران دیگر. اما گاهی اوقات فیل‌های ماقبل‌تاریخ با توجه به محیط اطرافشان کوچک میشدند. در حالی که برخی گونه‌های استگودون می‌توانستند بیش از ۱۲ فوت ارتفاع در شانه و بیش از ۱۲ تن وزن داشته باشند، استگودون‌هایی که در جزیره فلورس در اقیانوس آرام می‌زیستند، به اندازه یک گوساله کوچک بودند و تنها ۴ فوت ارتفاع در شانه داشتند.
چندین گونه استگودون در آسیای باستان بین ۱۲.۰۰۰ تا ۱۲ میلیون سال پیش شکوفا شدند. با گسترش جمعیت آن‌ها، برخی استگودون‌ها به جزایر کوچک در جنوب‌شرق آسیا رسیدند، از جمله فلورس که انسان ماقبل‌تاریخی کوچکی به نام هومو فلورسینسیس نیز آنجا پیدا شده است. تکامل بیشتر به شیوه‌های عجیب در جزایر پیش می‌رود و در مورد فیل‌ها، تکامل استگودون به شکل قابل‌توجهی منجر به کوچکتر شدن آن‌ها شد. این تغییر احتمالاً به دلیل تطبیق با سرزمین کوچکتر و منابع غذایی کمتر برای فیل‌ها بوده است. به همین ترتیب، عدم حضور گوشت‌خواران خونگرم که به غذای زیادی نیاز دارند، مانند گربه‌های بزرگ، به فیل‌های با تولیدمثل کُند این اجازه را داد تا جمعیت‌شان را آنجا حفظ کنند. استگودون تنها فیل فسیلی نیست که چنین تغییراتی را تجربه کرده است. در جزایر دورتر از کالیفرنیا در مدیترانه و مکان‌های دیگر نیز فسیل‌هایی از فیل‌های کوچک جزیره یافت شده که از اجداد بزرگتر تکامل یافته‌اند.
7. استگوتترابلودون
ردپاهای یافت‌شده در امارات متحده عربی نشان می‌دهند استگوتترابلودون‌ها به صورت گله‌ای حرکت می‌کردند.
اگر بخواهیم یک معادل واقعی برای «اولیفانت‌ها» از دنیای ج. آر. آر تالکین پیدا کنیم، باید به استگوتترابلودون اشاره کنیم. این فیل‌های سنگین که ارتفاعی بیش از ۱۳ فوت در شانه و وزنی بیش از ۱۱ تن داشتند، یک جفت عاج در هر دو فک بالا و پایین خود داشتند. ارتفاع برخی از این شاخ‌ها به بیش از ۹ فوت می‌رسید
فسیل‌های استگوتترابلودون از آفریقا تا شبه‌جزیره عربستان در سنگ‌هایی به قدمت چهار تا هشت میلیون سال پیدا شده‌اند. دیرین‌شناسان حتی ردپاهایی از فیل‌ها کشف کرده‌اند. مسیرهای کشف‌شده در امارات متحده عربی نشان می‌دهند گروهی از استگوتترابلودون‌ها با هم در حال حرکت بوده‌اند که برخی از این مسیرها کمابیش هزار فوت طول دارند.
8. پالئولوکسودون (فیل راست‌عاج)
پالئولوکسودون بیشتر به عنوان «فیل راست‌عاج» شناخته می‌شود، زیرا عاج‌های آن‌ها همانند سایر فیل‌های فسیلی به اندازه زیاد منحنی نیستند.
ماموت‌ها و ماستودون‌ها تنها فیل‌هایی نبودند که در دوران یخبندان آخر در سراسر کره زمین می‌زیستند. در اروپا و آسیای غربی، یکی از رایج‌ترین فیل‌های فسیلی فیل راست‌عاج یا پالئولوکسودون بود.
فیل‌های راست‌عاج بزرگ بودند. بزرگ‌ترین آن‌ها بیش از ۱۳ فوت ارتفاع از شانه و بیش از ۱۳ تن وزن داشتند و در بیشه‌زارها و جنگل‌هایی از پرتغال ماقبل‌تاریخ تا ایران می‌زیستند. آنجا، فیل‌ها از هر نوع غذای گیاهی که در دسترس بود تغذیه می‌کردند، از جمله افرا و صنوبر تا کنگر و دارواش. انسان‌ها بدون شک این فیل‌ها را می‌شناختند. ابزارهای سنگی و سرنخ‌های دیگر مرتبط با نئاندرتال‌ها و اجدادشان در ارتباط با فسیل‌های پالئولاکسودون یافت شده است.
9. کووی‌یِرونیوس
کووی‌یِرونیوس یکی از گونه‌های فیل بود که از آمریکای شمالی به آمریکای جنوبی سفر کرد، وقتی پانامای باستانی قاره‌ها را به هم وصل می‌کرد.
حدود ۲.۷ میلیون سال پیش، تغییرات مهمی در سراسر آمریکا رخ داد. پس از صدها میلیون سال از هم جدا بودن، قاره‌های شمال و جنوب آمریکا بار دیگر به هم نزدیک شدند و این امکان فراهم شد که موجودات زنده از یک قاره به دیگری منتقل شوند. در حالی که تنبل‌های غول‌پیکر زمینی، آرمدیلوها و حتی دهشت‌مرغان به شمال سفر کردند، فیل‌های فسیلی به نام گوه‌دد (گامفادرها) یکی از گروه‌های حیوانی زیادی بودند که به آمریکای جنوبی گسترش یافتند. کووی‌یِرونیوس یکی از فیل‌های ماجراجویی بود که به جنوب سفر کرد.
گامفادرها فیل‌های جنگلی بودند که از انواع مختلف گیاهان تغذیه می‌کردند، اما به تدریج خود را در رقابت با ماموت‌ها و ماستودون‌هایی یافتند که در حال گسترش در سراسر قاره بودند. تا جایی که دیرین‌شناسان موفق به بازسازی شده‌اند، کووی‌یِرونیوس تا ۱.۴ میلیون سال پیش در آمریکای شمالی تکامل یافت. در حالی که برخی جمعیت‌های کووی‌یِرونیوس در آمریکای شمالی ماندند، برخی دیگر از راه پل خشکی جدید گسترش یافتند و تا حدود ۱۲.۰۰۰ سال پیش در آمریکای جنوبی نیز زنده ماندند.
10. ماموت
ماموت در آمریکای شمالی بین ۱۱.۰۰۰ و ۸ میلیون سال پیش می‌زیست و درنتیجه یک فیل باستانی با طول عمر زیاد بود.
در قیاس با ماستودون‌ها (Mammut)، ماموت‌ها (Mammoths) تازه‌وارد بودند. این جنس که گاهی به نام ماستودن‌های آمریکایی نیز شناخته می‌شود، حدود ۸ میلیون سال پیش در آمریکای شمالی تکامل یافت و در جنگل‌های قاره گسترش یافت. در حالی که ماموت‌ها ترجیح می‌دادند در دشت‌های سرد و خشکی زندگی کنند که با گسترش یخچال‌های دوره یخبندان توسعه یافته بودند، ماستودون‌ها زیستگاه‌های گرم‌تر و مرطوب‌تری مانند جنگل‌های پلیستوسین را ترجیح می‌دادند و در طول دوره‌های بین‌یخچالی که از یخ‌زدگی‌ها آزاد بود، شکوفا میشدند.
ماستودون‌ها با حدود ۹ فوت ارتفاع از شانه و وزن ۷ تن، کمی کوتاه‌تر و استخوانی‌تر از ماموت‌ها بودند. ماستودون‌ها در قیاس با ماموت‌هایی با دندان‌های آسیاب صاف‌تر، دندان‌هایی پر از برآمدگی داشتند و نام ماستودون خود به معنای «دندان سینه‌ای» است به دلیل شکل این برآمدگی‌ها و برجستگی‌ها. این شکل دندان‌ها موجب شد طبیعی‌شناسان قرن هجدهم که این دندان‌ها را دیدند، گمان کنند ماستودون یک حیوان شکارچی بوده و شاید حتی هنوز جایی در داخل آمریکای شمالی زنده باشد. با این حال، محتوای معده و شواهد فسیلی دیگر نشان دادند ماستودون تنها تهدیدی برای گیاهان بود و مانند بسیاری دیگر از گونه‌های بزرگ‌جانداران حدود ۱۱.۰۰۰ سال پیش منقرض شد.
مترجم: زهرا ذوالقدر
