«سلطان گیاهان کوهی» در لبه پرتگاه انقراض

گیاهان دارویی به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین و ارزشمندترین منابع الهی، نقش بی‌بدیلی در تأمین سلامت، درمان بیماری‌ها و ارتقاء اقتصاد جوامع محلی دارند. در صورت مدیریت اصولی، این ذخایر طبیعی می‌توانند منبعی پایدار برای دارو، غذا و حتی صادرات باشند. کشور ایران با اقلیم متنوع و شرایط خاص جغرافیایی، یکی از خاستگاه‌های اصلی رشد و پراکنش گونه‌های گیاهی دارویی و معطر در منطقه محسوب می‌شود.

رویشگاه‌های طبیعی در ایران، به‌مثابه بانک‌های ژنتیکی ارزشمند، ظرفیت تبدیل‌شدن به مراکز تولید گیاهان دارویی تحت شرایط زراعی را دارند. با این حال، در سال‌های اخیر بهره‌برداری غیراصولی و برداشت بی‌رویه از این عرصه‌ها، به‌ویژه در مناطق کوهستانی، به تخریب شدید پوشش گیاهی و فرسایش ژنتیکی بسیاری از گونه‌ها انجامیده است. متأسفانه فقدان نظارت مستمر و آموزش کافی به بهره‌برداران، وضعیت شکننده برخی گونه‌ها را به مرز انقراض رسانده است.

کرفس کوهی یا سلطان گیاهان کوهی

یکی از گونه‌های برجسته در میان گیاهان دارویی بومی ایران، کرفس کوهی یا کلوس با نام علمی Kelussia odoratissima Mozaffarian است. این گیاه معطر، از خانواده چتریان (Umbelliferae)  بوده و زیستگاه آن محدود به ارتفاعات خاصی در استان‌های کرمان، چهارمحال و بختیاری، کهگیلویه و بویراحمد و اصفهان است.

در استان کرمان، منطقه کوه هزار راین یکی از مهم‌ترین رویشگاه‌های این گیاه محسوب می‌شود که در حاشیه رودخانه‌های دائمی رشد می‌کند.

کرفس کوهی به دلیل طعم خاص و خواص درمانی‌اش، جایگاه ویژه‌ای در سفره و طب سنتی مردم محلی دارد؛ تا جایی که لقب «سلطان گیاهان کوهی» به آن داده‌اند.

رشد رویشی کرفس کوهی از اوایل اسفندماه، همزمان با ذوب برف‌ها و مرطوب شدن خاک آغاز می‌شود و تا خردادماه ادامه دارد.

سپس در مرحله زایشی، گیاه با کمک ذخایر غذایی موجود در غده بزرگ ریشه، ساقه گلدار خود را تا ارتفاع ۱۲۰ تا ۲۰۰ سانتی‌متر رشد می‌دهد و در شهریور بذرهایش را می‌ریزد.

بذرهای این گیاه دارای خواب فیزیولوژیک بوده و تنها راه تکثیر آن، بذر طبیعی است. هرگونه آسیب به ریشه در زمان برداشت، موجب نابودی کامل پایه گیاه می‌شود و چرخه رویش آن متوقف خواهد شد.

کرفس کوهی معمولاً زمانی برداشت می‌شود که قطر ریشه به ۱۰ تا ۱۴ سانتیمتر می‌رسد؛ اما این عمل، در صورت عدم رعایت اصول بهره‌برداری، به تخریب زیستگاه منجر می‌شود.

محبوبیت زیاد این گیاه در بین مردم محلی باعث افزایش چشمگیر برداشت آن شده است. با بالا رفتن تقاضا، قیمت این گیاه نیز در فصل برداشت افزایش می‌یابد و انگیزه‌های اقتصادی برای بهره‌برداری بی‌رویه رشد می‌کند. این روند، گونه‌ای ارزشمند را به‌سوی نابودی تدریجی سوق داده است.

سرگرد حاج محمدی مسئول پاسگاه ویژه حفاظت از منابع طبیعی بخش راین شهرستان کرمان، با اشاره به توقیف بیش از ۱۶۵ کیلوگرم گیاه کرفس کوهی در این منطقه، نسبت به وضعیت بحرانی برداشت‌های غیرمجاز هشدار داد و به ایسنا گفت: در سال‌های اخیر به‌واسطه خشکسالی‌های متوالی، مراتع طبیعی با تنش شدید اکولوژیکی روبه‌رو شده‌اند و برداشت غیراصولی باعث کاهش سطح رویشگاه‌ها، اختلال در زادآوری طبیعی گیاهان و تهدید جدی گونه‌های باارزش گیاهی مانند باریجه، ریواس، آنغوزه، زیره کوهی، آویشن و کرفس کوهی شده است.

وی افزود: برداشت گیاهان مرتعی باید براساس ضوابط قانونی ابلاغ‌شده انجام گیرد. مطابق ماده ۲۵ مکرر قانون مبارزه با قاچاق کالا و ارز (مصوب ۱۴۰۰)، برداشت غیرمجاز محصولات فرعی جنگلی و مرتعی، حمل، خرید، فروش یا نگهداری آن‌ها، جرم محسوب شده و با متخلفان به‌شدت برخورد قانونی خواهد شد.

وی در پایان با تأکید بر نقش کلیدی مردم در حفاظت از منابع طبیعی، از شهروندان طبیعت‌دوست خواست در صورت مشاهده تخلفاتی نظیر آتش‌سوزی، تخریب اراضی ملی یا قاچاق گیاهان دارویی، از طریق شماره‌های ۱۳۹ و ۱۵۰۴ با سامانه امداد جنگل و مرتع اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان کرمان تماس بگیرند.

تجربه ایران در زمینه برداشت گیاهان دارویی، به‌ویژه کرفس کوهی، نشان می‌دهد که بدون وجود سازوکارهای نظارتی و آگاهی‌بخشی به جوامع محلی، بهره‌برداری از منابع طبیعی نه‌تنها سودآور نخواهد بود، بلکه به تهدیدی جدی برای تنوع زیستی بدل می‌شود.

حفاظت از گونه‌هایی چون کلوس، نیازمند تدوین طرح‌های جامع مدیریت بهره‌برداری، ترویج کشت صنعتی گیاهان دارویی، آموزش جوامع محلی و تشدید نظارت قانونی بر برداشت از مراتع است.

منبع: ایسنا