آیا برای مرگ در فضا آماده‌ایم؟

در سال ۲۰۱۲، ناسا بی‌سروصدا یک سردخانه را به مدار فرستاد. نه بیانیه‌ی مطبوعاتی در کار بود، نه تبلیغاتی پر سروصدا. فقط یک کیسه‌ی نرم و مهر و موم‌شده که همراه با غذاهای خشک‌شده و تجهیزات علمی در یک محموله به ایستگاه فضایی بین‌المللی (ISS) ارسال شد. این کیسه رسماً واحد نگهداری بقایای انسانی» (Human Remains Containment Unit) نام داشت. برای چشم غیرمسلح، این کیسه چیزی شبیه به بسته‌بندی حمل‌ونقل برای محموله‌های یخ‌زده بود؛ اما برای ناسا، این موضوع نشانه‌ی چیزی بسیار جدی‌تر بود: گامی بزرگ در آماده‌سازی برای مرگ در فراسوی زمین.

با توجه به این موضوع ذهنمان به سمت چنین پرسش‌های تاریکی می‌رود: اگر یک فضانورد آن بیرون بمیرد چه می‌شود؟ آیا پیکرش را به زمین بازمی‌گردانند یا در همان‌جا رهایش می‌کنند؟ اگر در سیاره‌ای دیگر جان دهد، آیا همان‌جا آرامگاه ابدی‌اش خواهد شد؟ اگر در فضاپیما یا ایستگاه فضایی بمیرد، آیا بدنش را در مدار رها می‌کنند یا آن را به‌سوی خلأ میان‌ستاره‌ای روانه می‌سازند؟

به نظر می‌رسد ناسا در حال پاسخ‌دادن به بسیاری از این پرسش‌هاست اما نه زودتر از موعد. زیرا حالا سؤال دیگر این نیست که آیا کسی در فضا خواهد مرد، بلکه پرسش این است که چه زمانی این اتفاق خواهد افتاد.

تا به امروز، هیچ فضانوردی براثر علت‌های طبیعی در فضا نمرده است. در سال ۱۹۷۱، سه فضانورد مأموریت سایوز ۱۱ شوروی، زمانی که فضاپیمایشان درست پیش از ورود خودکار به جو زمین دچار افت فشار شد در اثر خفگی جان باختند؛ اما مرگ آن‌ها تنها پس از فرود فضاپیما روی زمین کشف شد. به‌طور مشابه، تمام مرگ‌های فضایی ایالات متحده تاکنون درون جو زمین و در شرایط وجود گرانش، اکسیژن و در محدوده‌ی قضایی مشخص یک کشور رخ داده‌اند و این نکته مهمی است؛ زیرا همه‌ی مرگ‌های فضایی تاکنون در قلمرویی آشنا اتفاق افتاده‌اند.

اما مأموریت‌های برنامه‌ریزی‌شده به مرور طولانی‌تر می‌شوند و مقصدهایی فراتر از مدار پایین زمین دارند. در عین حال، میانگین سن فضانوردان ناسا نیز در حال افزایش است. اکنون میانگین سنی فضانوردان تقریبا به ۵۰ سال می‌رسد، بازه‌ای که حتی برای افراد سالم و ورزشکار، احتمال مرگ طبیعی در آن از نظر آماری معنادار می‌شود. مرگ در فضا دیگر فقط فرضیه‌ای ذهنی نیست، بلکه امروز به یک منحنی احتمالات تبدیل شده و ناسا این را می‌داند.

ناسا در پاسخ اقداماتی آرام ولی قاطع انجام داده است. آخرین دوره‌ی انتخاب فضانوردان، نه تنها برای افزایش تعداد افراد پذیرفته‌شده بلکه برای جذب اعضای جوان‌تری که توانایی انجام مأموریت‌های بلندمدت آینده را داشته باشند، طولانی‌تر شد.

اگر امروزه کسی در ایستگاه فضایی بین‌المللی (ISS) جان خود را از دست دهد، جسد او در واحد نگهداری بقایای انسانی» (HRCU) قرار می‌گیرد. این واحد سپس مهر و موم شده و در بخشی فاقد فشار از ایستگاه قرار می‌گیرد تا زمانی که به زمین بازگردانده شود.

خود HRCU نسخه‌ای اصلاح‌شده از کیسه‌ی جسد نظامی با استاندارد بالا به شمار می‌رود که برای نگهداری بقایای انسانی در محیط‌های خطرناک طراحی شده است. این واحد با سیستم‌های سرمایشی موجود در ایستگاه ادغام می‌شود تا روند تجزیه را آهسته کند و همچنین شامل فیلترهای کنترل بو، لایه‌های جاذب رطوبت و زیپ‌هایی معکوس‌شده برای دسترسی محترمانه از سمت سر است. بندهایی برای ثابت کردن جسد روی صندلی بازگشت به زمین تعبیه شده و بخش‌هایی نیز برای نصب برچسب اسم و پرچم ملی وجود دارد.

در سال ۲۰۱۹، آزمایش‌هایی با جسد در دانشگاه «سم هوستون استیت» نشان داد که این سیستم مقاوم است. برخی نسخه‌ها توانستند بیش از ۴۰ روز، بدون اینکه فرایند تجزیه از کیسه عبور کند، بدن را حفظ کنند. ناسا حتی کیسه را از ارتفاع حدود ۶ متری انداخت تا یک فرود سخت را شبیه‌سازی کند.

اما کیسه یادشده هرگز در فضا استفاده نشده است و از آنجا که هنوز کسی نمی‌داند تجزیه‌ی بدن در ریزگرانش واقعی (حتی در سطح ماه) چگونه رخ می‌دهد، هیچ‌کس واقعاً نمی‌تواند بگوید که آیا HRCU می‌تواند بافت‌های بدن را به اندازه‌ای حفظ کند که کالبدشکافی قانونی ممکن باشد یا نه.

این شکاف دانشی نگران‌کننده است، زیرا در فضا، مرگ فقط یک فقدان غم‌انگیز نیست، بلکه یک پدیده بحرانی به شمار می‌رود. آیا مرگ فضانورد نتیجه‌ی یک ویژگی نادر در بدن او بوده؟ یا ناشی از یک بدشانسی کیهانی اجتناب‌ناپذیر؟ یا شاید هم به دلیل نقصی در یکی از هزاران سیستم موجود در محیط فضایی رخ داده که می‌شد آن را پیدا و اصلاح کرد؟ زندگی‌های آینده احتمالا به درک این موضوع اختصاص دارند که چه اشتباهی رخ داده است و به این منظور پس از مرگ، بررسی‌های دقیق و علمی انجام خواهد شد.

با‌این‌حال در مدار، پزشکی قانونی وجود ندارد. به همین دلیل ناسا خدمه‌اش را در چارچوب پروتکلی به نام «جمع‌آوری نمونه‌های پزشکی قانونی در حین مأموریت» آموزش می‌دهد. ممکن است فضانوردان ناسا از صحبت درباره آن خودداری کنند، اما همه آن را حفظ کرده‌اند: همه چیز را مستند کنید، ترجیحاً با راهنمایی لحظه‌ای از سوی جراحان پرواز ناسا. از جسد عکس بگیرید. نمونه‌های خون و مایع زجاجیه (مایع چشم) و همچنین مو و بافت جمع‌آوری کنید. تنها پس از انجام این مراحل می‌توان بقایا را در محفظه ویژه نگهداری بقایای انسانی (HRCU) قرار داد.

هدف تنها جلوگیری از آلودگی از نظر فنی نیست؛ این مسئله از جنبه روان‌شناختی و به‌عنوان راهی برای حفظ کرامت انسانی نیز اهمیت دارد. از میان تمام «اولین‌ها» که هر سازمان فضایی آرزوی رسیدن به آن را دارد، اولین جسد انسان که در قاب یک تصویر ماهواره‌ای شناور دیده می‌شود، مطمئناً در فهرست آن‌ها نیست.

اگر دفنی در کار باشد، چه در خاک ماه یا با پرتاب بدن به مدار خورشیدی، جسد با دقت ردیابی و ثبت می‌شود و برای همیشه به‌عنوان جسمی مقدس در تاریخ فضانوردی مورد احترام قرار می‌گیرد.

چنین اقداماتی همچنین با برنامه‌های ناسا برای سوگواری خارج از زمین در ارتباط است؛ حالا پروتکل‌های عزاداری و یادبود جزئی از آموزش رسمی خدمه شده‌اند. اگر مرگی رخ دهد، فضانوردان بازمانده موظف‌اند مراسمی ساده برای گرامیداشت فرد متوفی برگزار کنند و سپس مأموریت خود را ادامه دهند.

تا اینجا فقط به «سؤال‌های آسان» پاسخ داده‌ایم. ناسا و دیگر سازمان‌ها هنوز با پرسش‌های سخت‌تری دست‌وپنجه نرم می‌کنند. به‌عنوان مثال، موضوع اختیار قانونی بر مرگ و بقایای انسانی را در نظر بگیرید. در ایستگاه فضایی بین‌المللی (ISS) این مسئله ساده است: کشور متبوع فضانورد فوت‌شده مسئولیت قانونی را به‌عهده دارد؛ اما این وضوح قانونی وقتی مقاصد دورتر و مأموریت‌ها متنوع‌تر می‌شوند، رنگ می‌بازد: واقعاً چه اتفاقی در مأموریت‌های فضایی به ماه یا مریخ می‌افتد؟ قوانین برای پروازهای تجاری یا چندملیتی چگونه تغییر می‌کند؟ یا حتی برای ایستگاه‌های فضایی خصوصی و سکونتگاه‌های بین‌سیاره‌ای که امثال ایلان ماسک، جف بزوس و دیگر میلیاردرهای فناوری در ذهن دارند، چه باید کرد؟

البته همه چیز را نمی‌توان از پیش برنامه‌ریزی کرد. ناسا در حفظ جان فضانوردان در مدار کاری خارق‌العاده انجام داده است؛ اما هرچه تعداد افراد بیشتری به فضا بروند و مرزهای سفر به نقاط دورتر و طولانی‌تر گسترش یابد، از نظر آماری اجتناب‌ناپذیر است که دیر یا زود، کسی دیگر بازنگردد.

وقتی آن لحظه فرا برسد، تنها با یک تراژدی روبه‌رو نخواهیم بود، بلکه با یک آزمون مواجه می‌شویم. آزمونی برای سیستم‌ها، اخلاق و توانایی ما برای تطبیق با بُعدی تازه از مرگ و میر. برای بعضی‌ها، آمادگی ناسا برای مرگ فضانوردان ممکن است صرفاً بیمارگونه یا حتی مضحک به‌نظر برسد؛ اما این دیدگاه کاملاً اشتباه است.

فضا اهمیتی به از دست رفتن جان‌ها نخواهد داد، اما ما اهمیت می‌دهیم. و رویارویی با آن لحظه‌ی تلخ با احترام، دقت و وقار، نه‌تنها سیاست‌گذاری در آن سوی کهکشان را تعریف خواهد کرد، بلکه معنای انسان بودن را نیز در مرزهای فرازمینی نشان می‌دهد.