مهم‌ترین راه‌های تجاری جهان باستان؛ از «جادۀ ابریشم» تا «جادۀ عطر»
این مسیرهای باستانی نه‌تنها کالاها بلکه فرهنگ، دانش و باورها را منتقل کرده و نقشی اساسی در شکل‌گیری تاریخ و توسعه جهان داشته‌اند.
فرادید| امپراتوری‌های باستانی به شکل جداگانه و در انزوا دوام نمی‌آوردند. هر ملت شکوفا بر تجارت متکی است، تجارت در غذا، خدمات، کالاها، نیروی کار و منابع دیگر. در حالی که امروزه این کالاها می‌توانند در عرض چند ساعت در سراسر جهان جابه‌جا شوند، رساندن آن‌ها در زمان‌های باستان بسیار زمان‌بر و پرخطر بود.
به گزارش فرادید، کمبود زیرساخت، زمین‌های خطرناک، ترس از کمین و شرایط نامساعد آب و هوایی تنها بخشی از خطراتی بود که تاجران آن زمان با آن مواجه بودند. برای اطمینان از مسیرهای تأمین پایدار و ایمن، امپراتوری‌های ثروتمند و مبتکر مسیرهای خود را ساختند. موفق‌ترین این راه‌های باستانی، مسیر توسعه تمدن را تغییر دادند و همچنان در تاریخ طنین‌انداز هستند. در این نوشتار، به بررسی مسیرهای تجاری اثرگذار که جهان را به هم متصل کردند و شکل دادند پرداخته‌ایم.
جاده ابریشم
مجسمه یک کاروان باستانی با شترهایی که کالاهای مختلفی را در امتداد جاده ابریشم در ازبکستان حمل می‌کنند.
جاده ابریشم به افسانه‌ای تاریخی تبدیل شده، اما تنها یک جاده نبوده و تنها ابریشم تجارت نمی‌کرده است. در واقع، مجموعه‌ای از مسیرها بوده که شرق آسیا و اروپا را به هم پیوند می‌داده و انواع مختلف کالاها، ایده‌ها، باورهای فرهنگی و دانش را منتقل می‌کرده است.
تاریخچه جاده‌های ابریشم به سال ۱۳۹ پیش از میلاد بازمی‌گردد، زمانی که ژنرال ژانگ کیان از چین برای مأموریت دیپلماتیک به غرب فرستاده شد. اگرچه دشمنان چین در نخستین مأموریت او را اسیر کردند، گزارش‌های دقیق کیان موجب شد امپراتور هان او را دوباره در سال ۱۱۹ پیش از میلاد روانه مسیر کند. سلسله هان شروع به تجارت در این مسیر کرد و ارتباطی میان اروپا و آسیا ایجاد کرد که بیش از ۱۵۰۰ سال ادامه یافت.
نقشه جاده ابریشم باستانی بین چین و اروپا
در قرن نخست پیش از میلاد، «ابریشم» به روم معرفی شد و به سرعت یکی از محبوب‌ترین کالاها در مسیر شد و در نهایت نامش را به این مسیر داد. افزون بر ابریشم، تاجران سنگ‌های قیمتی، ادویه‌ها، چای، پارچه‌ها، اسب‌ها و دیگر کالاهای ارزشمند را حمل می‌کردند. همه تاجران کل مسیر را طی نمی‌کردند؛ برخی در شهرها و بندرهای مختلف توقف می‌کردند و برخی به‌تنهایی سفر می‌کردند و کاروان‌های تجاری برای امنیت تشکیل می‌دادند.
با توسعه جاده‌های ابریشم، این مسیرها به شبکه وسیعی از جاده‌ها و مسیرهای دریایی از چین تا شبه‌قاره هند، فلات ایران، قفقاز، ترکیه، شمال آفریقا، روسیه و اروپای شرقی تبدیل شد. این مسیرها امکان جریان تجارت و تبادل فرهنگی را فراهم کردند، شهرهای چندفرهنگی بوجود آوردند، فناوری‌های جدید ایجاد شد و ادیان جهانی گسترش یافت. امروزه بخشی از جاده‌های ابریشم به‌عنوان میراث جهانی یونسکو حفظ شده‌اند، از جمله شهرهای تجاری باستانی مانند سمرقند در ازبکستان و گذرگاه ۵۰۰۰ کیلومتری تیان‌شان در آسیا.
مسیر عطر و بخور
دید هوایی با پهپاد از مسیر عطر که از صحرای نِگِب عبور می‌کند و از شهر باستانی آودات در جنوب اسرائیل می‌گذرد
«بخور» کالای باارزش و محبوب دنیای باستان بود. برای روغن‌مالی پادشاهان، انجام مراسم مذهبی، درمان و پاکسازی استفاده می‌شد و یکی از پرسودترین کالاها بود. پادشاهان عرب که صمغ‌های معطر مانند کندر و مر را تولید، تجارت و حمل می‌کردند، به لطف مسیر عطر، ثروت و نفوذ زیادی به دست آوردند.
این مسیر تجاری که به مسیر کاروان باستانی نیز معروف است، یکی از قدیمی‌ترین و طولانی‌ترین مسیرهای جهان است. از هزاره دوم پیش از میلاد تا قرن ششم میلادی فعالیت داشت و بیش از ۲۰۰۰ کیلومتر از شبه‌جزیره عربستان تا مدیترانه را پوشش می‌داد. سالانه نزدیک به ۳۰۰۰ تن بخور از این مسیر عبور می‌کرد و شترها، تاجران و بار ارزشمندشان را به مقصد می‌رساندند. به گفته دانشمند رومی، پلینیوس بزرگ، این سفر ۶۲ روز طول می‌کشید.
این مسیر زمینه‌ساز پیشرفت‌های چشمگیری در زیرساخت‌ها در دل بیابان شد. نه‌تنها جاده‌ای قابل‌استفاده ساخته شد، بلکه شهرهای مستحکم برای استراحت و خدمت به تاجران خسته ایجاد شد. بسیاری از مراکز تجاری به دلیل ارزش تاریخی، معماری و مهندسی‌شان، اکنون از سوی میراث جهانی یونسکو محافظت می‌شوند.
جاده کهربا
تابلوی سنگی جاده کهربا، مسیر تجاری باستانی از دریای بالتیک تا مدیترانه، آکوئیلیا
مشابه جاده ابریشم، جاده کهربا یک بزرگراه واحد نبود، بلکه شبکه‌ای از مسیرها برای حمل کهربا از شمال اروپا به مدیترانه بود. از عصرهای برنز و آهن تا دوره امپراتوری روم فعال بود و مردم سلتی و ژرمنی شمال اروپا را با مردم جنوب، زمانی که کهربا کالای ارزشمندی بود، متصل می‌کرد.
«کهربا» صمغ فسیل‌شده درختان مخروطی بود که در سواحل دریای بالتیک فراوان بود. به جنوب منتقل می‌شد و توسط جوامع ماقبل‌تاریخی و بعدها رومیان برای جواهرات، تزئینات و اقلام باارزش دیگر استفاده می‌شد. در روم باستان، جاده‌های اصلی کهربا از دریای بالتیک عبور کرده و از اتریش، مجارستان و اسلوونی می‌گذشت و به بندر رومی آکوئیلیا می‌رسید، جایی که پردازش شده و به جواهراتی تبدیل می‌شد که رومیان ثروتمند از آن استفاده می‌کردند. امروزه گردشگران می‌توانند در موزه ملی باستان‌شناسی آکوئیلیا مجموعه‌ای از آثار کهربای باستانی، از جمله حلقه‌ها و مجسمه‌ها را مشاهده کنند.
مسیر ادویه‌ها
میوه‌های خشک و فروشگاه باقلوا در بازار ادویه استانبول، ترکیه
مسیر ادویه‌ها که به جاده‌های دریایی ابریشم نیز معروف است، اقیانوس‌ها و دریاهای جهان را به بزرگراهی بین‌المللی برای تجارت تبدیل کرد. از نزدیک به ۲۰۰۰ پیش از میلاد فعال بود و پلی حیاتی بین شرق و غرب بود و جوامع مختلف را برای تبادل کالاها و فرهنگ‌ها به هم پیوند می‌داد.
این مسیر بیش از ۱۵۰۰۰ کیلومتر طول داشت و از ژاپن، اندونزی و هند تا خاورمیانه و اروپا امتداد می‌یافت. بندرهای شلوغ در طول مسیر ایجاد شدند که نقشه ژئوپولیتیکی را تغییر دادند و ثروت و نفوذ شهرهای ساحلی باستانی را افزایش دادند. مسیر ادویه‌ها به دلیل محبوب‌ترین کالای آن، ادویه‌ها نام‌گذاری شد. ادویه‌های عجیب مانند دارچین از سریلانکا و کاسیا از چین بسیار طرفدار داشتند و قیمت‌شان بالا بود. ادویه‌ها تنها برای طعم دادن غذا استفاده نمی‌شدند، بلکه خواص دارویی داشتند و در بسیاری از مراسم مذهبی و درمانی کاربرد داشتند. سایر کالاهای مسیر ادویه‌ها عاج، ابریشم، فلزات و سنگ‌های قیمتی بودند.
ملوانان هنگام سفر در مسیرهای ادویه با خطر بزرگی روبه‌رو بودند و محموله‌های گران‌بها را تحت تأثیر شرایط جوّی و دزدان دریایی حمل می‌کردند. برای بسیاری از تاجران، این ریسک پذیرفتنی بود، زیرا قیمت بالای این کالاهای نادر در بازارهای غربی پاداش چشمگیری به همراه داشت.
مسیر قلع
بقایای چاه چرخ در معدن هانتینگدون در جنوب دارتمور، بریتانیا
به تازگی شواهد جدیدی از یکی از قدیمی‌ترین مسیرهای تجاری جهان کشف شده است: مسیر قلع. نخستین کالای مبادله‌شده در قاره اروپا یعنی «قلع» برای جوامع عصر برنز حیاتی بود، زیرا با مس ترکیب می‌شد تا ابزار و سلاح برنزی ساخته شود. غنی‌ترین معادن قلع در کورنوال و دِوِن در جنوب انگلستان بود، پس چگونه مردم عصر برنز اروپا قلع خود را به دست می‌آوردند؟
با بررسی شمش‌های قلع کشف‌شده از چهار کشتی غرق‌شده در مدیترانه (سه مورد در سواحل اسرائیل مربوط به ۱۳۰۰ پیش از میلاد و یکی در سواحل فرانسه نزدیک ۶۰۰ پیش از میلاد)، دانشمندان توانستند مسیر قلع را تا جنوب‌شرقی انگلستان ردیابی کنند. این کشتی‌ها بخشی از شبکه تجاری حمل قلع از بریتانیا به اروپا بودند.
این کشف شواهد قابل‌اعتمادی برای مسیر دریایی قلع فراهم می‌کند، اما محققان همچنان در حال بررسی نحوه انتقال قلع از راه زمین هستند. اسناد تاریخی و یافته‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهند تا ۱۳۰۰ پیش از میلاد کمابیش همه اروپا و مدیترانه به برنز دسترسی داشتند و این نشان‌دهنده مسیر تجاری فعال از ساحل ژوراسیک بریتانیا تا اروپا بود.
اتصال تمدن‌ها
با داده‌های بدست‌آمده جدید درباره مسیر قلع اروپا، روشن است که هنوز چیزهای زیادی برای یادگیری درباره نحوه تجارت و انتقال کالا توسط جوامع باستانی وجود دارد. روشن است که بدون این ارتباطات تجاری فعال، جهان امروز ما بسیار متفاوت بود. چه معرفی ادویه‌های غرب به بازارهای شرق، چه توسعه شهرهای چندفرهنگی ساحلی یا تعیین سرنوشت امپراتوری‌ها، اهمیت مسیرهای تجاری بیش از سود اقتصادی‌شان بود. با ادامه کشف اسرار آن‌ها توسط باستان‌شناسان و مورخان، این ارتباطات پلی بین گذشته و آینده ایجاد خواهند کرد.
مترجم: زهرا ذوالقدر
