کشفیات شگفت‌انگیز در شهر 7 هزارساله؛ از «نذورات برای ارواح» تا «نقاب خدای نمک»
کاوش‌های باستان‌شناسی در مرکز تولید نمک پرُوادیا–سولنیتساتا در بلغارستان پرده از مراسم مرموز، معماری پیشرفته و اقتصاد پررونق ۷۰۰۰ ساله این شهر ماقبل تاریخی برداشت.
فرادید| باستان‌شناسانی که در محوطه ماقبل‌تاریخی پرُوادیا–سولنیستاتا در شمال‌شرقی بلغارستان کار می‌کنند، به مجموعه‌ای از یافته‌های چشمگیر دست یافته‌اند که آیین‌های رازآلود ساخت‌وساز، نذورات عجیب برای ارواح خانگی و تکنیک‌های پیشرفته معماری مربوط به بیش از ۷۰۰۰ سال پیش را آشکار کرده است.
به گزارش فرادید، این کشفیات که از سوی واسیلی نیکولوف، سرپرست تیم حفاری گزارش شده، یکی از جذاب‌ترین فصل‌های پژوهش‌های باستان‌شناسی این محوطه به شمار می‌آید.
گورتپه عظیمی که رازهای کهن را پنهان کرده است
کار میدانیِ امسال بیشتر بر گورتپه‌ی عظیمی که بر فراز سکونتگاه ماقبل‌تاریخی قرار دارد، متمرکز بود. این تپه که حدود ۱۳ متر ارتفاع و نزدیک به ۸۰ متر پهنا دارد، به دوران روم اولیه نسبت داده می‌شود. به گفته نیکولوف، احتمالاً این تپه از چند تپه کوچک‌تر تشکیل شده که به مرور زمان در یک ساختار واحد عظیم ادغام شده‌اند.
اگرچه تیم هنوز سازه‌های تدفینیِ درون تپه را پیدا نکرده، فصل ۲۰۲۴ پایه‌های ضروری برای حفاری‌های سال آینده را فراهم کرده است. باستان‌شناسان قصد دارند دو ساختمان در بخش شمال‌غربی را بررسی کنند؛ ساختمان‌هایی که به یک اشراف‌زاده تراکیایی نسبت داده شده‌اند؛ کسی که بر فراز بقایای ماقبل‌تاریخی سکونت داشته است. این ساختمان‌ها که بخشی از آن‌ها در دوران باستان متأخر تخریب شدند، دارای شالوده‌های سنگی و دیوارهای آجریِ خشک‌شده با نور آفتاب هستند و به نظر می‌رسد بناهایی مجلل بوده‌اند، زیرا فضای داخلی آن‌ها بااندود گچی روشن آراسته شده بود.
قطعاتی از سفال هِلِنیِستی ظریف و گودال‌های آیینی پُر از نذورات، نشان می‌دهد این اشراف‌زاده‌ی تراکیایی فردی ثروتمند بوده و احتمالاً در اقتصاد نمک منطقه که ویژگی اصلی سولنیستاتا در طول هزاران سال بوده، نقش داشته است.
کنکاش در لایه‌های یک مرکز شهری ماقبل‌تاریخی
فراتر از آثار دوره رومی و تراکیایی، تمرکز اصلی پژوهش‌ها همچنان بر لایه‌های ماقبل‌تاریخی زیر تپه است. سولنیستاتا که به دوره ۴۳۵۰ تا ۵۶۰۰ پیش از میلاد تعلق دارد، قدیمی‌ترین مرکز شناخته‌شده‌ی تولید نمک در اروپا و نخستین سکونتگاه شبه‌شهری قاره به شمار می‌رود. ساختار مستحکم، خانه‌های چندطبقه و مناطق سازمان‌یافته‌ی تولید، آن را به جامعه‌ای پیشرفته در دوران ماقبل‌تاریخ بدل کرده است.
در این فصل، حفاری‌ها بر بخش جنوبی سکونتگاه ماقبل‌تاریخی متمرکز بود، جایی که باستان‌شناسان بقایای چند ساختمان دو طبقه را کشف کردند. یکی از این سازه‌ها که با کانال‌های شالوده عمیق و عجیب خود متمایز می‌شود، متعلق به پایان دوره کالکولیتیک (مس‌سنگی) است؛ دوره‌ای که بی‌ثباتی اقلیمی سبب ترک سکونتگاه شده بود.
نیکولوف توضیح می‌دهد: «آنچه به‌راستی شگفت‌انگیز است، عمق شیارهای شالوده است. جای تیرچال‌های چوبی که بنا را نگه می‌داشتند کاملاً مشخص است. در این محوطه از وجود خانه‌های دوطبقه خبر داشتیم، اما هرگز با روش ساخت‌وسازی مانند این روبه‌رو نشده بودیم.»
بازسازی هنری: شهر مستحکم سولنیتساتا، بلغارستان، ۴۷۰۰ تا ۴۲۰۰ پیش از میلاد
اقتصاد پررونق نمک و نخستین شکل‌های کار قراردادی
تولید نمک نیروی محرک اقتصاد این سکونتگاه بود و ثروت و پیچیدگی فرهنگی برای جامعه به همراه داشت. این اجتماع که حدود ۴۰۰ نفر جمعیت داشته، بخش بزرگ تلاش خود را صرف تولید، حفاظت و تجارت این منبع ارزشمند می‌کرد. باستان‌شناسان ابزارهای گوناگونی از جمله ظروف سفالی ظریف، ابزارهای سنگ چخماقی و تبرهای سنگی پیدا کردند.
گرچه بخشی از سفال‌ها در محل تولید شده بود، نیکولوف معتقد است بسیاری از آن‌ها سفارش‌هایی بودند که توسط صنعتگران جوامع اطراف ساخته شده‌اند؛ زیرا خود تولیدکنندگان نمک احتمالاً وقت کافی برای کار هنری نداشتند. حضور کارگرانی که در ازای کار خود نمک دریافت می‌کردند، فرض دیرینه درباره پیدایش کار دستمزدی در عصر سرمایه‌داری را به چالش می‌کشد. نیکولوف می‌گوید: «این جامعه ماقبل‌تاریخی نشان می‌دهد کار دستمزدی بسیار پیش‌تر از سرمایه‌داری وجود داشته است. اینجا با شکل بسیار ابتدایی از نیروی کار قراردادی روبه‌رو هستیم.»
شواهدی از درگیری و استحکامات قدرتمند
در لایه‌های سکونتگاه، سرنیزه‌ها و نوک پیکان‌هایی کشف شد که نشان‌دهنده تلاش‌های مکرر مهاجمان برای تصرف تأسیسات پرمنفعت تولید نمک بوده است. با این حال، نشانه‌ای از موفقیت مهاجمان یافت نشده و استحکامات (شامل دیوارهای عظیم سنگی و سازه‌های دفاعی) نقش کلیدی در مقاومت جامعه داشته‌اند.
این یافته‌ها حاکی از وجود دست‌کم دو خاندان یا گروه خانوادگی مستقل است که هر یک تأسیسات جداگانه‌ای برای تولید نمک داشته‌اند. این موضوع به شکل‌گیری نظریه‌ای نوظهور درباره پیدایش مالکیت شخصی کمک می‌کند: نه مالکیت خصوصی به معنای امروزی، بلکه نخستین نشانه‌های کنترل فردی یا قبیله‌ای بر منابع.
نذورات رازآمیز برای ارواح خانگی
از جذاب‌ترین کشفیات این فصل، شناسایی چندین قربانی ساختمانی متعلق به میانه هزاره پنجم پیش از میلاد بود. پیش از ساخت خانه، ساکنان آیین‌هایی برای پاکسازی زمین و جلب رضایت روح محافظ خانه اجرا می‌کردند. در یکی از خانه‌های تازه کشف‌شده، نذورات عجیبی زیر کف بنا پیدا شد؛ بسیار بیش از آنچه معمولاً در یک خانه یافت می‌شود.
یافته‌ها شامل یک جمجمه گوزن همراه با شاخ، ظروف سفالی، یک تبر چخماقی بسیار ظریف و سفال‌های تزیین‌شده میشد. افزون بر این، بقایای یک سگ همراه بیش از بیست ابزار چخماقی و چندین قلم و تبر کوچک سنگی کشف شد.
فراوانی این نذورات همچنان یک معماست و پرسش‌هایی درباره اهمیت اجتماعی یا معنوی این خانه ایجاد کرده است. یافته عجیب‌تر اینکه شواهدی از پاکسازی محل با آتش مشاهده شده که در این منطقه و دوره زمانی عملی عجیب است.
کشفی دیگر، پیکره‌ای کوچک از خاک رس بود که در کف خانه‌ای دیگر تعبیه شده بود. این پیکره با سر گرد، گوش‌های برجسته و دو سوراخ شبیه چشم توصیف شده و باستان‌شناسان به طنز آن را «اموجی ماقبل‌تاریخی» نامیده‌اند.
این سر مثلثی سفالی که در فصل‌های پیشین هم نمونه‌های مشابهی در پرُوادیا–سولنیستاتا کشف شده، از دید برخی پژوهشگران نمادی از یک ایزد مرتبط با نمک تلقی می‌شود. گوش‌ها و چشم‌های سبک‌دار آن بدون دهان، در رسانه‌ها گاه سبب شکل‌گیری ادعاهای جنجالی «بیگانگان فضایی» شده، اما باستان‌شناسان تأکید می‌کنند این اثر بازتاب سنت‌های آیینی و هنری جامعه استخراج نمک است و هیچ ارتباطی با موجودات فضایی ندارد
پیشرفت در هنر و معماری ماقبل‌تاریخی
باستان‌شناسان همچنین آثار اُخرایی قرمز را یافتند که برای تزئین دیوارها و سفال‌ها به کار می‌رفته است. این ماده احتمالاً ساییده، با آب ترکیب و سپس در قالب‌هایی ریخته می‌شده تا به شکل قطعات گچ‌مانند برای نقاشی درآید.
یکی از معماهای مهندسی حل‌نشده، نحوه ساخت خانه‌های چندطبقه‌ای است که توان تحمل وزن زیاد را داشته‌اند. سال گذشته اجاقی در طبقه دوم یک خانه کشف شد که بیش از یک تُن وزن داشت و پرسش‌هایی جدی درباره مهارت‌های سازه‌ای این جامعه ۷۰۰۰ ساله ایجاد کرد. مهندسان مدرن که نیکولوف با آن‌ها مشورت کرده، هنوز پاسخی قانع‌کننده برای این مسئله ارائه نکرده‌اند.
اما تیم موفق شد کارکرد ظروف عجیب گرد به شکل پرنده با دهانه خروجی را رمزگشایی کند. بررسی سوابق استخراج نمک مدرن در پرُوادیا نشان داد که این ظروف ابزاری برای ریختن آب‌نمک و تولید نمک با کیفیت بالا بوده‌اند.
نقش فزاینده سولنیستاتا در میراث فرهنگی اروپا
امروزه «پرُوادیا–سولنیستاتا» یک یادمان منحصر به فرد از دوره ماقبل‌تاریخ اروپا به شمار می‌رود. حفاری‌های جاری در کنار تلاش‌ها برای حفاظت و نمایش عمومی محوطه انجام می‌شود تا بازدیدکنندگان بتوانند زادگاه نخستین شهرسازی اروپا را از نزدیک تجربه کنند. به گفته نیکولوف، سولنیستاتا قرار است بخشی از مسیر تازه «میراث نمک اروپا» شود؛ مسیری فرهنگی که مراکز باستانی تولید نمک را در کشورهایی مانند لهستان، رومانی، صربستان، مجارستان، آلمان، فرانسه و ایتالیا به هم پیوند می‌دهد.
اگر این پروژه طبق برنامه پیش برود، این مسیر ظرف دو سال آینده به‌شکل رسمی تأسیس خواهد شد و جایگاه سولنیستاتا را در میراث مشترک باستان‌شناسی اروپا بیش از پیش تثبیت خواهد کرد.
مترجم: زهرا ذوالقدر
