خطر از بیخ گوش شهر کهن جیرفت گذشت
خطر شهرک‌سازی نه تنها از بیخ گوش شهر قدیم جیرفت که در کرمان به «دقیانوس» معروف است گذشت، بلکه حالا و پس از هشت سال خاموشی و فراموشی، در تقویم کاوش‌های باستان‌شناسی امسال نیز قرار گرفته است.
حدود یک سال از آن روز که لودرها و بولدوزرها در عرصه شهر کهن جیرفت در جنوب استان کرمان، مشغول تسطیح زمین برای ساخت خانه‌های طرح نهضت ملی مسکن شدند می‌گذرد. زمینی که برای این شهرک‌سازی در نظر گرفته بودند بیش از ۲۰۰ هکتار وسعت داشت و بر روی بقایای این شهر مهم تاریخی واقع شده بود.
به محض این که خبر به گوش فعالان و دغدغه‌مندان میراث‌فرهنگی رسید، نامه‌ای سرگشاده نوشتند و خواهان جلوگیری از اجرای این پروژه شدند. دادستان جیرفت نیز بلافاصله ورود کرد و عملیات برای بررسی بیشتر موضوع متوقف شد. حدود دو ماه بعد و در تیرماه سال گذشته بود که عزت‌الله ضرغامی، وزیر وقت میراث‌فرهنگی در نامه‌ای به استاندار کرمان تصریح کرد که محوطه اطراف شهر قدیم جیرفت، تحت حفاظت و نظارت این وزارتخانه است و هرگونه دخل و تصرف در محدوده و حریم آن جرم محسوب می‌شود.
با وجود این، در پاییز سال گذشته خبر رسید که قرعه‌کشی برای واگذاری زمین‌های مسکن ملی در عرصه این سایت مهم تاریخی انجام شده است. باری دیگر، نگرانی از خانه‌سازی بر روی بقایای این شهر سر برآورد.
میراث‌فرهنگی اما این‌بار قاطعانه پای دفاع از حریم این سایت مهم تاریخی ایران ایستاد و همین شد که لودرها و بولدوزرها دیگر به شهر قدیم جیرفت برنگشتند. نه‌تنها خطر شهرک‌سازی از بیخ گوش شهر قدیم جیرفت که در کرمان به «دقیانوس» معروف است گذشت، بلکه حالا و پس از هشت سال خاموشی و فراموشی، در تقویم کاوش‌های باستان‌شناسی امسال نیز قرار گرفته است.
کاوش‌های نوروزی
دکتر حمیده چوبک، از باستان‌شناسان برجسته کشور، سرپرست هیأت کاوش‌های باستان‌شناسی شهر قدیم جیرفت است. او که پیش از این و در دهه‌های ۸۰ و ۹۰ خورشیدی نیز کاوش در این منطقه را سرپرستی کرده بود، هفته دوم فروردین‌ماه امسال باز هم به دقیانوس آمد و در بازه زمانی حدود ۱۵ روز، سرپرستی کاوش‌های فصل هفتم در شهر قدیم جیرفت را بر عهده گرفت. این عملیات اما زودتر از آنچه که انتظار می‌رفت متوقف شد.
چوبک درباره کوتاه بودن این فصل از کاوش‌های شهر قدیم جیرفت می‌گوید که به‌دلیل شرایط آب‌وهوایی و گرمای شدیدی که در این ایام سال در منطقه وجود دارد نتوانستند بیش از این ادامه بدهند.
تابش شدید آفتاب، حتی امکان عکسبرداری و مستندسازی اقدامات را از باستان‌شناسان گرفته بود. بنا به گفته او حتی یکی، دو نفر از کارگران به‌خاطر گرما بیمار شدند و از لحاظ علمی، ادامه کاوش‌ها در چنین شرایطی درست نیست. بنابراین پرونده فصل هفتم کاوش‌ها را بستند و رفتند.
او می‌گوید که نیمه دوم امسال دوباره به دقیانوس برخواهند گشت و کارهای زیادی دارند. قبل از آن که به این دو پرسش که چوبک و تیمش در این فصل از کاوش‌ها به چه رسیدند و در آینده به دنبال چه چیزی به منطقه برمی‌گردند پاسخ دهیم، خوب است به یاد بیاوریم که این شهر چه گذشته‌ای دارد.
تختگاه سلجوقیان کرمان
چوبک در مقاله‌ای که پیش از این نوشته، شناخت نسبتا جامعی از دقیانوس به دست می‌دهد. شهر قدیم جیرفت، یکی از بزرگ‌ترین شهرهای جهان اسلام و جنوب‌شرق ایران محسوب می‌شد.
در دوران اسلامی، شهر قدیم جیرفت، مرکز و تختگاه حوزه فرهنگی جازموریان در جنوب استان کرمان بود. حدود حوزه فرهنگی جازموریان، همسان و یکسان با تعریف و تحدید جغرافیایی حوضه آبریز جازموریان است که از شمال به کوه‌های بارز و از جنوب به کوه‌های بشاگرد محدود است و از شرق به کوه‌های مکران می‌رسد. دو رود بمپور در شرق و هلیل‌رود در غرب، همراه با رودهای فصلی همگی تا هامون جازموریان را دربر دارد.
بنا به آنچه که این باستان‌شناس نقل کرده است شهر قدیم جیرفت، دست‌کم از سده نخستین دوران اسلامی رونق و شکوفایی داشته و تختگاه زمستانی سلجوقیان کرمان به‌شمار می‌آمده است. این شهر از سده‌های نخستین تا پایان دوره سلجوقی، شهری آباد و پرجمعیت و دارای چهار دروازه با بازار و مسجد جامع و ضرابخانه بود. همچنین این شهر چندین گرمابه داشت.
تمامی این مجموعه و بافت شهری با پی سنگی و آجرهای ظریف بنا شده که نشانه ثروت و آبادانی شهر بوده است. همچنین، جاده ادویه از آن می‌گذشت و پخشگاه بازرگانی کالاها بود.
شهر سرزنده و ثروتمند
بافت کلانشهر جیرفت در دوران اسلامی، تمامی ویژگی‌های بافت شهری در این دوران مانند بارو، شارستان، محله‌ها، مسجد، گرمابه، بازار، ضرابخانه، گورستان و بخش صنعتی را داشت و نمونه بسیار مناسبی برای درک بهینه شکل‌گیری و شناخت روند تحول بافت شهری است.
ویژگی‌های فناوری سفالگری این شهر با گونه‌های شاخص و تولید انبوه، مشخصه این منطقه بوده که از سده‌های اول تا هفتم هجری‌قمری تداوم یافته و با دیگر مراکز تمدنی همزمان خود در برون، مانند چین و هند و درون سرزمین مانند نیشابور، ری و کاشان، پیوند و همسانی داشته است.
مواد فرهنگی و یافته‌های باستان‌شناسی، نشان از جامعه‌ای مرفه و ثروتمند در جیرفت دارد. فشردگی آثار آن نشان‌دهنده بافت فشرده با تأسیسات مهم شهری و متروپولیتن (کلانشهری) با جامعه مصرفی و مردم سرزنده و بورژواست.
شهر ثروتمند جیرفت در اثر یورش‌های مداوم غزها ویران و در سده هفتم هجری‌قمری، متروک می‌شود.
بزرگ‌ترین شهر سده‌های اسلامی
دکتر نادر علیدادی‌سلیمانی، باستان‌شناس با تأکید بر این که این شهر پس از حمله ترکمانان نابوده شده است، می‌گوید: برخی بر این باورند که در بالادست شهر قدیم جیرفت، سدی وجود داشته که شکسته و شهر قدیم را آب برده است. اگر این ادعا درست بود، با کاوش‌های باستان‌شناسی باید آثاری از آن سیلاب به‌دست می‌آمد اما تاکنون به چنین چیزی نرسیده‌ایم. به استناد منابع تاریخی، نابودی این شهر به‌دلیل حمله غزها بوده که پس از آن، شهر برای همیشه از بین می‌رود و هرگز کمر راست نمی‌کند.
وی با یادآوری این که از حدود ۴۰ هزار سال قبل، آثار حضور انسان را در حوزه فرهنگی هلیل‌رود (جازموریان) سراغ داریم و این پیوستگی تا امروز ادامه داشته است، تصریح می‌کند: «شهر قدیم جیرفت از بزرگ‌ترین شهرهای سده‌های اسلامی در دنیاست.»
در همین حال، باستان‌شناسان بر این باورند که سابقه شهر قدیم جیرفت فقط مربوط به سده‌های اسلامی نیست.
علیدادی‌سلیمانی نیز این باور را دارد و می‌گوید: «از هزاره چهارم و عصر مفرغ و هخامنشی و ساسانی سکونت در آن وجود داشته تا این که در سده‌های اول اسلامی به یکی از بزرگ‌ترین شهرها تبدیل می‌شود. در آن دوران، منابع تاریخی به فراوانی از جیرفت و اهمیت و جایگاه این منطقه یاد کرده‌اند. در این دوره از تاریخ، جیرفت حلقه‌ای ارتباطی برای تبادل بسیاری از کالاها بوده است.»
با وجود اهمیت فراوانی که این شهر تاریخی مهم دارد تاکنون کاوش‌های پیوسته باستان‌شناسی در آن صورت نگرفته است. علیدادی‌سلیمانی بر تداوم کاوش‌ها تأکید دارد. صحبت از شهری است که دارای معابر، کوچه‌ها، محله‌های متعدد، گورستان و کارگاه‌های صنعتی فلزگری و شیشه‌گری و سفالگری بوده است.
مسجد یک‌هکتاری
بنا به گفته چوبک، سرپرست کاوش‌های باستان‌شناسی شهر قدیم جیرفت، مهم‌ترین بنایی که در این شهر وجود داشته و در متون نیز از آن یاد شده، مسجد جامع است که در کاوش‌های پیشین، بخش‌های مهمی از آن شناسایی شد. به استناد منابع تاریخی، شهر قدیم جیرفت چند مسجد داشته است. در یکی از منابع، آدرس داده می‌شود که مسجد جمعه در نزدیک هلیل‌رود و دروازه بم قرار داشت. شهرهای قدیم، چند دروازه داشته و بسیاری از آن‌ها به نام همان شهری که به سمت آن می‌رفته، نام‌گذاری می‌شد. منابع می‌گویند این مسجد در نزدیکی دروازه بم قرا رداشته و دارای صحن مرکزی و ستون‌هایی با طاق و رواق بوده است. کاوش‌های باستان‌شناسی می‌گوید که این بنا در چند مرحله توسعه یافته که قدیمی‌ترین آن‌ها در قرن سوم هجری بوده و تا دوره سده ششم هجری ادامه یافته است.
علیدادی‌سلیمانی بیان می‌کند: «این مسجد یک محراب گچ‌بری نیز دارد که بخشی از گچ‌بری آن در موزه کرمان قرار دارد و بسیار زیبا و از شاهکارهای هنر گچ‌بری سده چهارم هجری است.» پیش از این تخمین زده شده بود که مسجد شهر قدیم جیرفت، حدود پنج‌هزار مترمربع وسعت دارد. پس از کاوش‌های نوروزی امسال، چوبک سرپرست کاوش‌ها اعلام کرد: وسعت این مسجد بسیار بیشتر از آن چیزی است که پیشتر گفته‌ایم. الان حدود یک هکتار وسعت برای این مسجد متصور هستیم. البته هنوز جا دارد بیشتر کار شود تا بدانیم کل وسعت آن چقدر است.
وی می‌گوید: وسعت زیاد مسجد نشان می‌دهد اینجا یک کلانشهر بوده و جمعیتی فراوان و فعال با اعتقادات مذهبی در آن می‌زیسته‌اند.
شهرهای قدیمی‌تر
باستان‌شناسان، نیمه دوم امسال برای ادامه کاوش‌ها به این شهر برمی‌گردند. سرپرست کاوش‌ها می‌گوید: «در زیر لایه دوران اسلامی شهر قدیم جیرفت، دوره‌های دیگری از جمله تاریخی، مفرغ، آغاز شهرنشینی و پیش از تاریخ هم وجود دارد. در فصل هشتم کاوش‌ها به‌دنبال بخشی از آثار قبل از دوره اسلامی خواهیم بود. همچنین می‌خواهیم سیستم شبکه آب و کوچه‌ها و گذرگاه‌های این شهر را نیز کاملا شناسایی و آشکارتر کنیم.»
برنامه این است که شهر قدیم جیرفت به‌عنوان یک سایت‌موزه باستانی برای بازدید گردشگران آماده شود. همچنین ثبت‌جهانی آن در دستور کار قرار دارد. اگرچه خطر شهرک‌سازی بر روی این شهر کاملا رفع شده اما دغدغه‌ها نسبت به حفاظت، شناسایی و معرفی دقیانوس باقی است.
منبع: روزنامه اطلاعات
