بزرگترین مورچۀ جهان کجا و چگونه زندگی می‌کند؟

فرادید| مورچه‌ها یکی از موفق‌ترین گروه‌های حشرات روی زمین هستند. آن‌ها کمابیش در تمام زیست‌بوم‌ها به‌جز قطب جنوب حضور دارند و بخش چشمگیری از زیست‌توده‌ی جانوری جهان را تشکیل می‌دهند. مورچه‌ها نزدیک به ۱۴۰ میلیون سال پیش از نیاکان زنبورمانند تکامل یافته‌اند و با ایجاد کلونی‌های بسیار سازمان‌یافته و فرااجتماعی توانسته‌اند در گستره‌ی وسیعی از زیستگاه‌ها بقاء و تسلط یابند. بیشتر مورچه‌ها بسیار کوچکند و همواره توسط انسان نادیده گرفته می‌شوند، اما تنوع آن‌ها شگفت‌آور است و تاکنون بیش از ۱۲ هزار گونه از آن‌ها شناسایی شده است.

به گزارش فرادید، میان این تنوع عظیم، یک گونه به دلیل اندازه‌ی غیرعادی خود برجسته شده: مورچه‌ی دینوپونرا که بزرگترین مورچه‌ی زنده‌ی شناخته‌شده در جهان به شمار می‌رود. این مورچه‌ها با رسیدن به طولی تا ۴ سانتی‌متر، تصور رایج از حشره‌ای کوچک و بی‌خطر را تغییر می‌دهند و نمونه‌ای از یک جهان شگفت‌انگیز با رفتارهای پیچیده، دفاع قدرتمند و سازگاری‌های تکاملی چشمگیر هستند؛ نمونه‌ای که نشان می‌دهد چگونه اندازه، همکاری و بهره‌گیری از موقعیت‌های زیست‌محیطی، مورچه‌ها را به برخی از مقاوم‌ترین و شگفت‌انگیزترین موجودات امروزی زمین تبدیل کرده است. 

چه چیزی دینوپونرا را از دیگر گونه‌های مورچه متمایز می‌کند؟ 

برپایه‌ی یک پژوهش، گونه‌های متعلق به جنس «پونرینه نئوتروپیکال دینوپونرا» از بزرگ‌ترین مورچه‌های شناخته‌شده هستند و کارگران آن‌ها به اندازه‌ی ۳ تا ۴ سانتی‌متر می‌رسند. این اندازه‌ی چشمگیر سبب می‌شود آن‌ها به‌راحتی از بیشتر گونه‌های مورچه قابل‌تشخیص باشند؛ مورچه‌هایی که همواره بین ۰.۰۳ تا ۲ سانتی‌متر طول دارند. 

آن‌ها با جنس پَچیکاندیلا (Pachycondyla) خویشاوندی نزدیکی دارند و گاه این دو گروه توسط دانشمندان در یک دسته قرار می‌گیرند. با این حال، مورچه‌های دینوپونرا ویژگی شاخصی دارند که آن‌ها را متمایز کرده: دو دندان کوچک رو به طرفین روی قطعه‌ای در جلوی سر که مشخصه‌ی اصلی آن‌هاست. 

گونه‌های مختلف دینوپونرا از دید اندازه‌ی کلونی هم با هم فرق دارند. Dinoponera australis نزدیک به ۱۴ کارگر و Dinoponera gigantea نزدیک به ۴۱ کارگر دارد و Dinoponera quadriceps بزرگ‌ترین کلونی‌ها را تشکیل می‌دهد که نزدیک به ۸۰ کارگر دارند. این مورچه‌ها از روشی به نام «تقسیم کلونی» تکثیر می‌شوند؛ به این ترتیب که یک ماده‌ی غالبِ بارور (موسوم به ماده‌ی آلفا) همراه چند کارگر، کلونی جدیدی را پایه‌گذاری می‌کند. این فرایند با بسیاری از دیگر گونه‌های مورچه فرق دارد که ملکه‌ی بالدار با پرواز به مکان جدید لانه‌سازی می‌کند. 

درون کلونی‌های دینوپونرا؛ رفتار و ساختار اجتماعی منحصربه‌فرد

یکی از جذاب‌ترین ویژگی‌های دینوپونرا، ساختار اجتماعی بدون ملکه‌ی آنست. به جای یک ملکه‌ی واحد که مسئول تولیدمثل باشد، این کلونی‌ها وابسته به کارگری تولیدمثلی هستند. کارگران با استفاده از رفتارهای تشریفاتی مانند مشت‌زنی با شاخک و ارتباط شیمیایی برای کسب این نقش رقابت می‌کنند. این سیستم منحصربه‌فرد، امکان تولیدمثل انعطاف‌پذیر، رشد کلونی انطباقی و مقاومت افزایش‌یافته در برابر چالش‌های محیطی را فراهم می‌کند. چنین ساختاری نمونه‌ای چشمگیر از سازمان‌دهی حشرات اجتماعی و نوآوری تکاملی محسوب می‌شود و نشان می‌دهد چگونه رفتارهای پیچیده حتی در کلونی‌های کوچک ایجاد می‌شوند؛ جایی که بقاء وابسته به همکاری، ارتباط و نقش‌های اجتماعی با تعادل ظریف است. 

اندازه‌ی بزرگ این مورچه‌ها هم در رفتار آن‌ها نقش دارد. دینوپونرا شکارچیان نیرومندی هستند و قادرند طعمه‌هایی کمابیش بزرگ مانند عنکبوت‌ها، سوسک‌ها و حتی دوزیستان کوچک را از پای درآورند. آن‌ها نیشی بسیار قوی دارند که به گفته‌ی جوامع محلی، درد آن بسیار شدید و مشابه نیش مورچه‌ی گلوله‌زن است. این دفاع قدرتمند همراه با ساختار بدنی مستحکم، به آن‌ها کمک می‌کند در محیط‌های رقابتی در جنگل‌های بارانی به خوبی دوام بیاورند. با این حال، برخلاف مورچه‌هایی که کلونی‌های بزرگ دارند، گونه‌های دینوپونرا به‌آهستگی تولیدمثل می‌کنند و لانه‌های کوچکی دارند که آن‌ها را در برابر تغییرات زیستگاهی آسیب‌پذیرتر می‌کند. 

زیستگاه مورچه‌ی غول‌پیکر دینوپونرا؛ نگاهی دقیق به گستره‌ی جغرافیایی آن در آمریکای جنوبی

در حالی که حضور مورچه‌ها در سراسر جهان دیده می‌شود، جنس دینوپونرا منحصر به آمریکای جنوبی است و در کشورهای برزیل، اکوآدور، پرو، کلمبیا، گویان، آرژانتین و پاراگوئه پراکنده است. این غول‌های حشره‌ای در زیست‌بوم‌های گوناگون، به‌ویژه جنگل‌های بارانی کم‌ارتفاع آمازون، جنگل‌های کوهستانی دامنه‌های آند و نواحی ساوانا پراکنده در این قاره رشد می‌کنند. هر یک از این زیستگاه‌ها شرایط ویژه‌ای برای بقاء دارند: پوشش گیاهی انبوه، بستر برگ‌های غنی، رطوبت همیشگی و طعمه‌های بسیار.

جنگل‌های کوهستانی، دمای خنک‌تر و زمین‌های ناهموار دارند و جنگل‌های بارانی کم‌ارتفاع، محیط گرم و مرطوب که برای گونه‌های زمینی مناسب‌تر است. در این زیستگاه‌ها، مورچه‌های دینوپونرا نقش زیست‌محیطی مهمی ایفا می‌کنند. آن‌ها به‌عنوان شکارچیان فعال و لاشخورها، به کنترل جمعیت حشرات، بازیافت مواد مغذی و ایجاد تعادل در جوامع پیچیده‌ی کف جنگل کمک می‌کنند؛ جوامعی که حیات‌شان وابسته به تجزیه‌ی پیوسته و تنوع زیستی است. 

دینوپونرا تنها بزرگ‌ترین مورچه‌ی جهان نیست؛ بلکه نمونه‌ای شگفت‌انگیز از تکامل رفتاری، سازگاری و سازمان اجتماعی حشرات است. ساختار بی‌ملکه‌ی کلونی‌ها، اندازه‌ی چشمگیر و روش‌های تولیدمثلی تخصص‌یافته، آن را به موضوعی مهم برای پژوهش‌های زیست‌شناسی تبدیل کرده است. با توجه به تهدیداتی که جنگل‌های آمریکای جنوبی از سوی جنگل‌زدایی و اختلالات اقلیمی با آن روبرو هستند، شناخت و حفاظت از چنین گونه‌های منحصربه‌فردی اهمیت زیادی دارد. نقش آن‌ها در چرخه‌ی مواد مغذی، پراکنده کردن بذر و حفظ تعادل بستر جنگل، ارزش زیست‌محیطی آن‌ها را برجسته می‌کند و تداوم تحقیق درباره‌ی آن‌ها، برای حفظ تنوع زیستی و پایداری زیست‌سامانه‌ها ضروریست.

مترجم: زهرا ذوالقدر