دانشمند هوشمند ایرانی در پرآشوب‌ترین زمانه

یکی از اقدامات مهم (خواجه نصیرالدین طوسی)، بنیان رصدخانه مراغه بود که با بهره‌مندی او از اعتماد مغولان حاصل شد. این دانشمند کوشید تا از طریق روابط هدفمند با مغولان، آن‌ها را از خرابکاری‌ها و ویرانگری‌های بیشتر و در واقع آسیبی که به ایران و جهان اسلام می‌زدند، باز دارد.

این بخشی از صحبت‌های علی‌اکبر عباسی، عضو هیئت‌علمی گروه تاریخ و ایران‌شناسی دانشگاه اصفهان است که به مناسبت پنجم اسفندماه، «زاد روز خواجه نصیرالدین طوسی» که به‌عنوان «روز مهندسی» نام گذاری شده، مطرح کرد.

این متخصص تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی در آغاز سخنانش چنین اظهار کرد: خواجه نصیرالدین طوسی بیشتر عمرش در قرن هفتم هجری قمری، یعنی قرن اقتدار مغول‌ها، سپری شد. او تا سال ۶۵۳ هجری قمری زنده بود. ۷۲ سال عمر خود را تقریباً در قرن هفتم هجری قمری و دوران بسیار کوچک‌سالی‌اش را نیز در قرن ششم گذراند. قرن هفتم هجری قمری، زمانه و روزگار این دانشمند، جهان اسلام و ایران وضعیت خاصی دارد و ویژگی‌های متعددی را می‌توان برای این دوران برشمرد. در پی حمله مغولان با ناامنی و افول اقتصادی روبه‌رو می‌شویم و از طرفی دگرگونی‌های دینی و مذهبی را هم می‌بینیم.

او ادامه داد: خواجه نصیرالدین از نظر علمی در ریاضی و شاخه مثلثات، همچنین در کلام و نجوم بسیار ممتاز بود و بیش از رشته‌ها و شاخه‌های دیگر تبحر داشت. در فلسفه هم کم‌وبیش از اهمیت برخوردار بود. منصب سیاسی هم داشت و در مقام کارگزار حکومت مغولان فعالیت می‌کرد. از منظر سیاسی، مخصوصاً به‌دلیل ایفای نقش در فتح مرکز مهم اسلامی، یعنی بغداد که پایتخت خلافت عباسیان بود، اهمیت دارد.

این پژوهشگر با نظر به پنجم اسفند، روز مهندسی، بیان کرد: در بین تخصص‌های خواجه نصرالدین طوسی آنچه به مهندسی نزدیک‌تر است، ریاضی و نجوم محسوب می‌شود. در ریاضی و نجوم دستاوردهای بزرگ و درخشانی داشت. وقتی از نجوم می‌گویم، پیشگویی و خرافات و مسائل مشابه مقصودم نیست. در علم نجوم به معنای واقعی آن شاخص بود.

این مورخ افزود: خواجه نصیرالدین طوسی در علم نجوم، کتاب «تذکرة الهیئه» را نوشت. نجوم را در آن زمان غالباً با نام «هیئت» می‌شناسند. «تذکرة الهیئه» یک کتاب دائرة‌المعارفی نجوم است. او آرای نجومی نابی را در این کتاب ارائه کرد و در کتابش، خصوصیات طرح‌های نجومی یونانیان، مخصوصاً دیدگاه‌های بطلمیوس را که در ستاره‌شناسی شخصیت شاخصی بود، نقد کرد. یک نظریه هم دارد، معروف به نظریه «جفت طوسی» که برآمده از همین نقدهایش است.

وی تاکید کرد: نقدهای خواجه نصیرالدین بر بطلمیوس از نقدهای کسی چون ابن‌سینا یا ابن‌هیثم هم اساسی‌تر بود. به باور برخی از صاحب‌نظران، از دیدگاه‌های خواجه نصیر می‌توان با عنوان نظرگاه‌های پیش‌کوپرنیکی یاد کرد. به‌هرروی، او بیش از همه در نجوم درخشید و نمود این موفقیت او نیز بیش از همه در کتاب «تذکرة الهیئه» یافتنی است.

عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان، خاطرنشان کرد: در ریاضیات و شاخه مثلثات توانست به تحقیقات مهمی دست بزند. خلاقیت و ابتکار او در این شاخه شایسته توجه است. کتاب «شکل القطاع» خواجه نصیرالدین طوسی بازتاب‌دهنده اهمیت شخصیت علمی وی در رشته ریاضی و گرایش مثلثات محسوب می‌شود.

این پژوهشگر یادآور شد: در کنار مقام والای خواجه نصیرالدین طوسی در دو رشته نجوم و ریاضی، باید به جایگاه و اهمیت وی در کلام اسلامی و به‌خصوص شیعه امامی هم نظر کرد. او ضمن فعالیت‌های علمی یادشده، یکی از مهم‌ترین و مستدل‌ترین دفاعیه‌ها را در حمایت از شیعه امامیه نوشته است.

عباسی توضیح داد: کتاب «تجرید الاعتقاد» این منجم و ریاضی‌دان در کلام شیعه از مرتبه مهمی برخوردار است که در تمامی قرون بعد بارها بر آن شرح نوشته شد و مورد توجه قرار گرفت. از آن می‌توان به نام شاخص‌ترین و جامع‌ترین و دقیق‌ترین اثر در کلام شیعه یاد کرد. در فلسفه هم تخصص داشت، اما نمی‌توان او را در این دانش، درجه یک دانست.

این نویسنده و محقق به همکاری و رابطه مسالمت‌آمیز خواجه نصیرالدین طوسی با مغولان نیز اشاره کرد و گفت: این ارتباطات از برخی جوانب در حوزه‌های علمی، آموزشی و فرهنگی تأثیرات مفید و مثبتی داشت. او از این فرصت که نصیب هر دانشمندی نمی‌شد، استفاده کرد و برای مثال توانست کتاب‌های بسیاری را حفظ کند؛ کتاب‌هایی که ممکن بود به دست مغول‌ها از میان بروند. کتابخانه‌های جدیدی نیز تأسیس و آثار این‌ چنینی را در آن‌ها نگهداری کرد.

این متخصص تاریخ به ساخت رصدخانه مراغه نیز توجه و بیان کرد: یکی از اقدامات مهم این دانشمند ایرانی بنیان رصدخانه مراغه بود که با بهره‌مندی وی از اعتماد مغولان حاصل شد. علاقه مغولان به علم نجوم در گشایش این رصدخانه بی‌تأثیر نبود. خواجه نصیرالدین از همین علاقه آن‌ها استفاده کرد و توانست حمایت مالی فرمانروایان مغول را برای ساخت رصدخانه جلب کند. مرکز اکتشافات و تحقیقات نجومی خواجه نصیرالدین طوسی همین مرکز بود. به‌طورکلی، این دانشمند کوشید تا از طریق روابط هدفمند با مغولان آن‌ها را از خرابکاری‌ها و ویرانگری‌های بیشتر و در واقع آسیبی که به ایران و جهان اسلام می‌زدند، باز دارد.

منبع: ایسنا