دماوند چه نوع آتشفشانی است؟

در قله دماوند دهانه‌ای به قطر حدود ۴۰۰ متر وجود دارد  که از آن بخار و گازهای گوگردی خارج می‌شود و پیرامون آن لایه‌هایی از رسوبات گوگردی به‌وضوح قابل مشاهده است. اخیرا نیز ویدئوهایی از این قله در فضای رسانه‌ای منتشر شده که نشان می‌داد حجم قابل توجهی بخار آب از دهانه آن در حال انتشار است اما این موضوع چقدر نگران کننده است؟

به گزارش فرارو، نگران کننده بودن فعالیت‌های دماوند به شناخت نوع این آتشفشان از لحاظ علمی بستگی دارد.  آتشفشان دماوند که بلندترین قله ایران و خاورمیانه (۵۶۱۰ متر) است، یک آتشفشان استراتوولکانو (stratovolcano یا آتشفشان مرکب) به شمار می‌رود.  آتشفشان‌های مرکب از لایه‌های متوالی گدازه و خاکستر ساخته می‌شوند و همین امر باعث شکل‌گیری مخروطی منظم و متقارن در آن‌ها می‌شود.

دماوند؛ آتشفشان خاموش یا فعال؟

پژوهش‌های زمین‌شناسی نشان داده‌اند که فعالیت دماوند از حدود ۱٫۸ میلیون سال پیش آغاز شده و در چهار مرحله اصلی تکامل یافته است. در مرحله نخست، جریان‌های بازالتی از اعماق زمین خارج شدند. در ادامه و طی صدها هزار سال، مخروط اصلی کوه با لایه‌های گدازه و خاکستر شکل گرفت. حدود ۳۸۰۰ سال پیش نیز آخرین فعالیت آتشفشانی ثبت‌شده رخ داده و ردپای آن در جریان‌های گدازه تازه و رسوبات پیروکلاستیک اطراف کوه به‌جا مانده است. از آن زمان تاکنون هیچ فورانی اتفاق نیفتاده، اما نشانه‌های روشنی از وجود فعالیت‌های درونی همچنان دیده می‌شود.

چشمه‌های آب گرم در مناطق آمل و لاریجان، انتشار بخارات گوگردی از دهانه، بوی گوگرد در اطراف قله و انرژی زمین‌گرمایی قابل توجه در دامنه‌ها، همه شواهدی هستند که نشان می‌دهند دماوند یک آتشفشان خاموش مطلق نیست بلکه در وضعیت خفته قرار دارد. اصطلاح «آتشفشان خفته» به حالتی اطلاق می‌شود که در آن فعالیت آتشفشانی برای مدت طولانی متوقف شده، اما امکان بروز دوباره آن وجود دارد. در مورد دماوند، احتمال فوران در آینده نزدیک بسیار اندک است و بازه‌های زمانی وقوع آن در حد هزاران سال تخمین زده می‌شود، اما از منظر علمی هرگز نمی‌توان چنین احتمالی را به‌طور کامل منتفی دانست.

جایگاه دماوند به‌عنوان یک آتشفشان خفته، اهمیت زیادی در زمینه خطرشناسی طبیعی دارد. نزدیکی آن به شهرهای پرجمعیت مانند تهران، آمل، فیروزکوه و دماوند، در صورت بروز فعالیت مجدد می‌تواند تهدیدی جدی برای جان انسان‌ها و محیط زیست باشد.  از طرف دیگر ترکیب سنگی دماوند شامل آندزیت و تراکی‌آندزیت است که نشان‌دهنده ماگمای نسبتاً چسبناک آن است. این ویژگی سبب می‌شود فوران‌های چنین آتشفشانی انفجاری‌تر و شدیدتر از آتشفشان‌های سپری باشد. 

آیا دماوند دوباره فعال شده است؟

بوی گوگرد در اطراف قله و خروج گازهای گوگردی از دهانه دماوند، شواهدی هستند که نشان می‌دهند در ژرفای کوه هنوز سیستم حرارتی و ماگمایی فعال وجود دارد. اما این شواهد به تنهایی دلیلی بر  فوران قریب‌الوقوع نیستند.

بخارهایی که از دهانه دماوند دیده می‌شوند در واقع ترکیبی از آب و گازهای گوگردی (مانند SO₂ و H₂S) هستند. این بخارها حاصل نفوذ آب‌های سطحی و زیرزمینی به عمق زمین‌اند که پس از تماس با سنگ‌های داغ یا محفظه‌های ماگمایی گرم می‌شوند و به صورت بخار و دود به بیرون راه می‌یابند. این فرآیند در بسیاری از آتشفشان‌های خفته یا نیمه‌فعال دنیا رخ می‌دهد و می‌تواند هزاران سال ادامه یابد، بدون آنکه لزوماً به فوران منجر شود.

برای تشخیص اینکه آیا چنین نشانه‌هایی می‌توانند مقدمه فوران باشند یا نه، زمین‌شناسان به مجموعه‌ای از شاخص‌ها توجه می‌کنند. این شاخص‌ها شامل افزایش ناگهانی دما در چشمه‌های آب گرم، تغییرات قابل‌توجه در ترکیب شیمیایی گازهای خروجی، افزایش فعالیت لرزه‌ای (زمین‌لرزه‌های کوچک و متوالی زیر کوه)، تغییر شکل سطح کوه به دلیل انبساط ماگما و بالا آمدن زمین است. تا امروز در دماوند هیچ نشانه‌ای از این تغییرات عمده ثبت نشده است. پژوهش‌های اخیر نشان می‌دهند که میزان خروج بخار و گوگرد در دماوند در حد طبیعی و پایدار بوده و افزایش ناگهانی یا نگران‌کننده‌ای نداشته است.

در واقع، وجود بخار و دود گوگردی بیشتر نشان‌دهنده این است که دماوند هنوز «زنده» است و در دلش گرمای ماگمایی وجود دارد. این مسئله نه تنها غیرعادی نیست بلکه فرصت علمی مهمی برای مطالعه سیستم‌های زمین‌گرمایی و حتی بهره‌برداری از انرژی حرارتی زمین به شمار می‌رود. نگرانی اصلی زمانی آغاز می‌شود که این خروج بخار و گازها با افزایش فعالیت لرزه‌ای یا تغییرات شیمیایی غیرعادی همراه باشد، چیزی که در حال حاضر درباره دماوند گزارش نشده است.