( عکس) باستان‌شناسان چرا سراغ «نقش رستم» رفته‌اند؟

زمین در «نقش رستم»، مجموعه آرامگاهی شاهان هخامنشی دهان باز کرده است. فرونشست به این منطقه تاریخی رسیده است. اکنون باستان‌شناسان به دنبال فرضیه‌هایی، کاوش در نقش رستم را آغاز کرده‌اند و می‌گویند هدفشان ساماندهی و حل مشکل فروشُست‌هاست.

باران‌های بهاری در «نقش رستم»، شکاف‌ها و چاله‌های عمیقی را پدید آورده است. برخی شاهد بوده‌اند که تَرک‌ها و شکاف‌ها از حدود یک دهه پیش در نقش رستم ایجاد شده که با سنگ‌ریزه پُر شده بودند. در بهار ۱۴۰۳ اما اوضاع در این محوطه باستانی کمی متفاوت شد؛ عمق و طول شکاف‌ها بیشتر شده است، به گونه‌ای که حالا آرامگاه شاهان هخامنشی و کعبه زرتشت را تهدید می‌کند.

برخی علت آنچه در نقش رستم رخ داده است را به قنات‌های خشک‌شده و لایروبی‌نشده و همچنین چاه‌های کشاورزی که بدون مجوز تا همین اواخر در اطراف این محوطه باستانی حفر شده‌اند، مربوط می‌دانند.

علیرضا عسکری‌چاوردی، مدیر پایگاه میراث‌جهانی تخت‌جمشید، از ۱۵ استاد دانشگاه شیراز که اواخر اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۳ این محوطه باستانی را بررسی کردند، نقل قول کرد که «بخشی از آنچه در نقش رستم رخ داده، «فروشُست» بوده است. همچنین در محوطه رانش اتفاق افتاده است. از طرفی، اثرات فرونشست‌های گسترده در طی سال‌های گذشته در دشت مرودشت، در این محوطه به دلیل ضعف و سستی خاک، بیشتر بوده است.»

شکاف طولی که در بارندگی‌های شدید بهار ۱۴۰۳ عمیق‌تر شد

ایمان انتظام سلطانی، رئیس گروه آب‌زمین‌شناسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی به تازگی گزارش قابل تأملی درباره وضعیت فرونشست در دو محوطه تخت جمشید و نقش رستم داده است. او گفته که «شکاف‌های زیادی در مرز سنگی سازه‌های هخامنشی مثل تخت‌جمشید یا نقش‌رستم با بخش خاکی آن، که همان دشت مرودشت است، وجود دارد. بارندگی باعث می‌شود شکاف‌هایی که بین دشت و کوه به وجود می‌آید، فرسایش خندقی پیدا کند و به مرور زمان بزرگتر شود. شسته شدن این شکاف‌ها و فرسایش خندقی ناشی از آن، به قسمت‌هایی از آثار تاریخی که در بخش خاکی واقع شده‌اند، مثل کعبه زرتشت در نقش‌رستم، تاثیر منفی می‌گذارد. متاسفانه هرسال با شروع فصل بارش عمیق‌تر شدن شکاف‌ها بیشتر می‌شود.»

پیشنهاد رئیس گروه آب‌زمین‌شناسی سازمان زمین‌شناسی این است که دشت مرودشت به حالت تعادل آبی برسد و بیشتر از ورودی از آن برداشت آبی نشود؛ چرا که در دو سال ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۳ دشت مرودشت چیزی بین ۲۱ تا ۲۵ سانتی‌متر فرونشست داشته و این درحالی است که در یک بازه ۹ ساله از سال ۲۰۱۴ تا ۲۰۲۳ حداکثر نشست‌ها تجمعی بوده که میانگین آن در مرودشت به ۱۰۰ سانتی‌متر می‌رسد.

شکاف‌ها به نزدیکی آرامگاه شاهان هخامنشی رسیده است

اما عسکری چاوردی، استاد باستان‌شناسی مطالعات هخامنشی دانشگاه شیراز و مدیر پایگاه میراث‌جهانی تخت‌جمشید درباره وضعیت نقش رستم این فرضیه‌ها را مطرح کرده است که به احتمال خیلی زیاد در محوطه نقش رستم کانال آبی بوده است که پر شده و اکنون کارکردش را از دست داده است. از طرفی، رانشی در سازه‌های اطراف کعبه زرتشت، که در پایان کاوش‌های باستان‌شناسی توسط مرمتگران ساخته شده، رخ داده است. افزون بر اینها خاک در محوطه نقش رستم سُست بوده و آب به آن نفوذ کرده و احتمال را مطرح کرده است که شاید در زیر این سطح (اطراف کعبه زرتشت) سازه‌های دیگری هم باشد که از زیرخاک بیرون نیامده است.

حالا باستان‌شناس در پی یافتن پاسخ این احتمالات، کاوش‌های باستان‌شناسی در نقش رستم را آغاز کرده‌اند.

علیرضا عسکری‌چاوردی، استاد باستان‌شناسی مطالعات هخامنشی دانشگاه شیراز که سرپرست کاوش‌های باستان‌شناسی نقش رستم را به عهده دارد و پیش از آن تجربه کاوش‌های باستان‌شناسی شهر پارسه تخت جمشید را داشته است، درباره جزییات کاوش‌های باستان‌شناسی در این محوطه، می‌گوید: کاوش‌های باستان‌شناسی طی دوماه در محوطه تاریخی نقش رستم با هدف ساماندهی و حل مشکل فروشُست‌ها طی ماه‌های خرداد و تیرماه ۱۴۰۳ در حال انجام است.

کاوش و ساماندهی شکاف‌های طولی در سطح محوطه نقش رستم

مدیر پایگاه میراث ‌جهانی تخت‌ جمشید اضافه می‌کند: مطالعات باستان‌شناسی در این مدت نشان داد برای حل مساله نقش رستم لازم است پژوهش‌های بلندمدت و دامنه‌داری در این محوطه باستانی تعریف و انجام شود.

او اظهار می‌کند: یکی از عمده‌ترین عوامل تخریب و فروپاشی محوطه نقش رستم نبود مطالعات باستان‌شناسی طی ۵۰ سال گذشته بوده است. در حقیقت پژوهش‌های باستان‌شناسی محوطه‌های باستانی را احیاء می‌کند و بدون پژوهش‌های باستان‌شناسی نمی‌توان میراث فرهنگی را نجات داد.

سرپرست کاوش‌های باستان‌شناسی نقش رستم ادامه می‌دهد: در دو ماه فعالیت باستان‌شناسی در این محوطه باستانی مشخص شد سیستم‌های انتقال آب، حوضچه‌ها و کانال‌های آب، مخازن و چاه‌های باستانی واقع در این محوطه به کلی از هم فروپاشیده است و همین فروپاشی عامل اصلی فروشُست‌های متعدد در بارندگی‌های اخیر در این محوطه تاریخی بوده است.

او در ادامه گزارش می‌دهد که در مطالعات باستان‌شناسی انجام‌شده، حوضچه آرامش بالای صخره‌های کوهستانی کاوش و احیاء شد. مسیر جویبارهای فصلی و سقوط سنگ‌ریزه‌ها به داخل محوطه پاکسازی شد و از این پس شاهد سقوط سنگ‌ریزه‌ها در زمان شکل گیری آبشار ناشی از بارندگی در این محوطه نخواهیم بود. مهمترین مساله، مهمترین مخزن آب نقش رستم کاوش و سیستم آن در حال احیاء است. کارکرد اصلی این مخزن هدایت آب‌های سطحی در این محوطه و جمع‌آوری آنها در دوره هخامنشی و ساسانی بوده است تا از آسیب به باروها و بناهای موجود در محوطه جلوگیری شود.

عسکری‌ چاوردی می‌گوید: شناسایی یک چاه تاریخی دیگر در نقش رستم نشان داد که از این چاه برای سیستم زهکشی و هدایت آب‌ها استفاده می‌شد.

کاوش و احیاء مخزن دفع آب‌های سطحی در نقش رستم

براساس گزارش هیأت باستان‌شناسی نقش رستم، که در اختیار ایسنا قرار داده شده است، «تلاش گروه باستان‌شناسی پایگاه میراث جهانی تخت جمشید به سرپرستی علیرضا عسکری چاوردی شناخت و احیاء سیستم هدایت آب دوره هخامنشی و ساسانی نقش رستم است که با شناسایی مخازن، چاه‌ها و حوضچه‌های آرامش آب تا حدودی اهداف برنامه مطالعات انجام شده است.  

در ادامه برنامه تلاش خواهد شد تا سیستم زهکشی آب، جلوگیری از جمع شدن آب در درون محوطه، سطح‌بندی و شیب‌بندی سرتاسر محوطه انجام شود تا علل فروشست‌های سطحی در محوطه از بین رود و آب در زمان بارندگی در این محوطه به سرعت به بیرون انتقال یابد.

بخشی از علل آسیب‌ها توجه نکردن به تفاوت خاک و پرشدگی‌های حاصل از کاوش‌های پیشین بود که در این طرح محل گمانه‌های حاصل از آن کاوش‌ها شناسایی شد و عمده شکاف‌های طولی حاصل از نشست خاک‌های پیشین شناسایی شد و اقدام لازم برای جلوگیری از فروافتادن آب در زمان بارندگی در این شکاف‌ها در حال انجام است. دلایل فروشست‌ها و چاله‌های ایجاد شده در زمان بارندگی در محوطه تاریخی نقش رستم در حال مطالعه است و راهکارهای علمی آن پس از انجام تحقیقات ژئوفیزیک ارائه شد و با کاوش‌های باستان‌شناسی سیستم احیاء آب و انتقال آب به بیرون از محوطه نقش رستم در حال انجام است و طرح‌های فنی برای حفاظت از این محوطه ارزشمند در حال تهیه و اجراء است.

کاوش حوضچه «آرامش» بالای صخره کوهستان در مسیر جویبار، نقش رستم

این برنامه به سرپرستی دکتر علیرضا عسکری چاوردی باستان شناس عضو هیات علمی دانشگاه شیراز و مدیر پایگاه میراث جهانی تخت جمشید، با حمایت مالی و پشتیبانی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان فارس، پژوهشکده باستان شناسی و پژوهشگاه و معاونت میراث فرهنگی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کشور در حال انجام است.

به گفته عسکری چاوردی، استاد باستان‌شناسی مطالعات هخامنشی دانشگاه شیراز و سرپرست کاوش‌های باستان‌شناسی شهر پارسه تخت جمشید، نقش رستم بخش اصلی شهر پارسه بوده است و کارکرد نزدیکی با تختگاه تخت جمشید داشته است.

مجموعه آرامگاهی هخامنشی همراه با بنایی معروف به کعبه زرتشت در مکان معروف به نقش رستم در فاصله ۷ کیلومتری شمال غربی تختگاه تخت جمشید ساخته شده است. در این مجموعه بزرگ تعداد ۲۳ اثر باستانی همانند آرمگاه‌ها، بنای کعبه زرتشت، نقش برجسته‌ها و کتیبه‌ها وجود دارد.

این مجموعه بزرگ در حاشیه شمالی شهر پارسه واقع شده است و از نظر ارتباط فضایی و مکانی دو محوطه مهم باستانی نقش رستم و تختگاه تخت جمشید از نظر کارکردی بهم وابسته و با هم مرتبط بوده است. شهر پارسه یک واحد شهری متشکل از بخش‌های مختلف از دوره عیلامی، هخامنشی، سلوکی، اشکانی، ساسانی و اسلامی بوده است که بازسازی این شهر تاریخی در محدوده حریم درجه ۱ تخت جمشید به استناد مدارک به جای مانده قابل تصور و درک است. چنین به نظر می‌آید که مرزهای این شهر در محدوده حریم یک در اطراف صفه تا شمال به سمت نقش رستم و استخر منطبق باشد.  

مجموعه نقش رستم به استناد آثار مکتوب به جا مانده نظیر کتیبه‌های میخی دوره هخامنشی و خطوط باستانی دوره ساسانی در دوره هخامنشی، سلوکی، اشکانی و ساسانی همواره مورد استفاده و تکریم بوده است. در دوره هخامنشی ارتباط مجموعه آرامگاهی نقش رستم به عنوان بخش مهم و کارکردی شهر پارسه در حاشیه شهر اما مرتبط با تختگاه تخت جمشید بوده است. سنت دفن پادشاهان درگذشته بر اساس آئین زرتشتی در این محل انجام می‌شد.

در محل نقش رستم در نمای صخره‌ای به ارتفاع ۶۰ متر، آرمگاه داریوش اول (۵۲۱- ۴۸۶ قبل از میلاد)، خشایارشا (۴۸۶- ۴۶۵ قبل از میلاد)، اردشیر یکم (۴۶۵- ۴۲۵ قبل از میلاد) و داریوش دوم (۴۲۳- ۴۰۴ قبل از میلاد) قرار دارد. در این مکان بنایی معروف به کعبه زرتشت در دوره هخامنشی بنا شده است که این بنا از نظر ساختار معماری و هم‌کارکرد در کنار آرمگاه‌ها حائز اهمیت و مهم است.»

منبع: ایسنا