در جستجوی «قدیمی‌ترین شهر جهان» که قبل از «طوفان» وجود داشت
حفاری در تپه‌های بیابانی عراق منجر به آشکار شدن نخستین شهر سومر شده است. بقایای به‌جای مانده از یک معبد، سرنخ‌های بیشتری درباره کلان‌شهر باستانی اِریدو به کارشناسان ارائه داده است.
فرادید| در دل بیابانی در بین‌النهرین، کلید پنهانی برای درک یکی از کهن‌ترین تمدن‌های شناخته‌شده جهان، بیش از دو هزار سال بی‌حرکت مدفون بود. سال ۱۸۵۴، جان جورج تیلور، مقام رسمی بریتانیایی به دستور کنسول کل بریتانیا در بغداد، مأمور حفاری در بیابان جنوب عراق شد.
به گزارش فرادید؛ تیلور که مأمور کمپانی هند شرقی و نایب کنسول بریتانیا در بصره بود، مأمور شد محوطه‌ای دورافتاده به نام «تل ابو شهرین» را بررسی کند، جایی که مجموعه‌ای از تل‌ها یا تپه‌ها از بقایای سکونت انسانی وجود داشت. در آغاز تیلور تحت تأثیر قرار نگرفت. او در گزارش حفاری که سال ۱۸۵۵ منتشر کرد، نوشت: «بازدید امسال من از ابو شهرین هیچ نتیجه مهمی به همراه نداشت.»
او حتی تردید داشت آیا ارزشش را داشته که یادداشت‌های میدانی خود را مکتوب کند. تیلور امید داشت چیز چشمگیری کشف کند: مجسمه‌ها، کتیبه‌ها، نشانه‌هایی از کاخ‌ها و معابد، اما آنچه در مدت زمان اندکی که داشت پیدا کرد، دیوارها، سیستم‌های زهکشی، سکوهای سنگی و بقایای ستون‌های آهکی بود که با مخروط‌های موزاییکی تزئین شده بودند.
تیلور در یادداشت‌هایش به کشف مجسمه‌ای از شیر گرانیتی سیاه‌رنگی که روی زمین افتاده بود اشاره کرد. اما حتی با به‌شمارآوردن این مجسمه شیر، به نظر می‌رسد تیلور این یافته‌ها را برای توجیه مأموریت دوم کافی نمی‌دانست، اما در آینده روشن شد این تپه‌های بی‌ثمر، بقایای یکی از قدیمی‌ترین شهرهای زمین بودند: اریدو.
شور و شوق به مشرق‌زمین
تصویر حکاکی‌شده‌ای از ساختارهای معماری اریدو، کار تیلور، سال ۱۸۵۴–۱۸۵۵
جان جورج تیلور علاقه‌ی عمیقی به آثار باستانی خاور نزدیک داشت. بین سال‌های ۱۸۵۱ تا ۱۸۶۱، او به بررسی مکان‌هایی در جنوب عراق پرداخت، از جمله تل المقیر که بقایای شهر باستانی سومری اور را در بر می‌گرفت.
پیش از طوفان
اریدو شهری بنیادی در فرهنگ سومری بود، نخستین تمدن شناخته‌شده جهان که از حدود هزاره چهارم تا دوم پیش از میلاد در منطقه‌ای که امروزه عراق نامیده می‌شود شکوفا شد.
مدلی از یک قایق از اریدو، نیمه اول هزاره چهارم پیش از میلاد
ارزش اریدو در فهرست شاهان سومری نمایان است که نسخه‌های مختلفی از آن در اواخر هزاره سوم پیش از میلاد به خط میخی نوشته شده‌اند. در بخش پایانی این فهرست، شهرهایی با دودمان‌های سلطنتی نام برده شده که می‌توان آن‌ها را در سوابق تاریخی تأیید کرد. بخش ابتدایی فهرست اما جذاب‌تر است و شهرهای سلطنتی اولیه‌ای را نام می‌برد که پیش از «طوفان» وجود داشتند (طوفانی که می‌تواند مطابق با روایت کتاب‌های مقدس از «طوفان نوح» باشد).
نخستین شهرهای پیش از طوفان «اریدو» بود: «پس از نزول پادشاهی از آسمان، پادشاهی در اریدو بود… در پنج شهر، هشت شاه… سپس سیلاب فرا رسید.»
اریدو که از دید نمادین اهمیت بسیاری داشت، میزبان بزرگ‌ترین معبد اختصاص‌یافته به اِنکی، خدای آب و خرد، یکی از ایزدان مهم پانتئون سومری بود. این زیارتگاه قرن‌ها زائرانی از سراسر بین‌النهرین را به سوی خود جذب می‌کرد.
علاقه به عدن
باوجود ناامیدی تیلور، یافته‌های اولیه او توجه دانشمندان را برانگیخت. گرچه پس از سفر تیلور حفاری‌های گسترده‌ای انجام نشد، اما مسئولان موزه بریتانیا همچنان به این مکان علاقه داشتند. سال ۱۹۱۸، درست پیش از پایان جنگ جهانی اول، مسئولان موزه، آشورشناسی به نام رِجینالد کَمپبِل تامپسون را مأمور حفاری در این مکان کردند. کمپبل به مدت یک ماه، با استفاده از اسیران جنگی عثمانی به عنوان نیروی کار، بررسی‌های باستان‌شناسی انجام داد. سال بعد مصرشناس بریتانیایی، هَری آر. اِیچ. هال به اریدو آمد تا بناهای عظیم این مکان را شناسایی کند.
تصویر بازسازی‌شده اریدو نشان می‌دهد این شهر پیرامون معبد انکی متمرکز بوده؛ معبدی که شاید سکویی مرتفع داشته و بقایای معابد قبلی را در خود جای میداده است.
کشف زیگورات
تا سال ۱۹۴۶، نخستین حفاری‌های گسترده آغاز نشد. استقلال عراق از بریتانیا سال ۱۹۳۲ تحقق یافت و دولت عراق مشتاق بود پروژه‌های باستان‌شناسی که بتوانند به روایت ملت‌سازی آن اعتبار ببخشند، حمایت کند.
در پایان جنگ جهانی دوم، اداره آثار باستانی عراق پژوهش در محل اریدو را از سر گرفت. این بار، به سرپرستی باستان‌شناس عراقی فؤاد صفار و با همکاری باستان‌شناس بریتانیایی سیتون لوید. صفار و لوید که در گذشته در تل عقیر همکاری کرده بودند، باور داشتند حفاری کامل اریدو می‌تواند اطلاعات بسیار ارزشمندی درباره نخستین مراحل تاریخ بین‌النهرین فراهم کند.
چشم‌اندازهایی از اریدو
حفاری‌ها در اریدو منجر به کشف شمار زیادی اشیای مربوط به دوره‌های مختلف تاریخ بین‌النهرین شده است. این مخروط‌های نذری که روی آن‌ها جزئیات مربوط به شاه حک شده و در پی بناها قرار داده شده بودند، متعلق به دوره حکومت لیپیت-ایشتار در قرن بیستم پیش از میلاد هستند.
آنان کارشان را روی تل شماره ۱ متمرکز کردند؛ تپه‌ای به ارتفاع حدود ۲۵ متر که حدود ۵۷۹ در ۵۳۹ متر مساحت داشت. چیزی نگذشت که آنان بقایای یک زیگورات ناتمام را کشف کردند که اواخر هزاره سوم پیش از میلاد توسط یکی از شاهان دودمان سوم اور ساخته شده بود. اما آنچه بیش از همه صفار و لوید را مجذوب کرد، چیزی بود که زیر بقایای این زیگورات پنهان شده بود.
شهری بر فراز شهر دیگر
صفار و لوید ناامید نشدند. زیر لایه‌هایی که به دوره اور سوم (قرن ۲۱ پیش از میلاد) تعلق داشت، سطوح دیگری از سکونت انسانی وجود داشت. با ادامه حفاری، آنان به لایه‌ای رسیدند که به دوره اوروک (۴۵۰۰–۳۲۰۰ پیش از میلاد) تعلق داشت. پایین‌تر از آن نیز بقایای دوران اولیه پیش‌سومری (دوره عبید، ۵۳۰۰–۳۸۰۰ پیش از میلاد) آشکار شد. آنان چندین بازسازی معبد انکی را که طی دو هزار سال انجام شده بود به همراه مکان‌های مذهبی دیگر کشف کردند.
مورخ بین‌النهرین ایتالیایی، ماریو لیوِرانی می‌نویسد که معابد اریدو «پس از هر فروپاشی بازسازی و گسترش می‌یافتند و بقایای آنان سکویی مرتفع تشکیل می‌داد که معابد جدید روی آن ساخته می‌شدند.» با بازسازی مکرر معبد انکی در همان مکان، ساختار آن دچار تحول شد.
به گفته لیورانی، نسخه‌های جدیدتر معبد از میانه هزاره چهارم پیش از میلاد به بعد، به شکل فزاینده‌ای عظیم‌تر شدند: «این بناهای شگفت‌انگیز از هر چیزی که تا آن زمان ساخته شده بود، فراتر رفتند.»
ظهور این معابد، آغاز گذار از پرستش خانگی به عبادت در مکان‌های ویژه بود. همزمان، نشانه‌هایی از ظهور ساختارهای اجتماعی پیچیده‌تر در شهر دیده می‌شود. بازسازی معبد حدود ۳۲۰۰ پیش از میلاد متوقف شد. یک هزاره بعد، با بازگشت کوتاه‌مدت قدرت سومری زیر سلطه اور سوم، زیگوراتی روی ویرانه‌های این معابد ساخته شد.
معبدهای مدفون
عکسی از حفاری‌های اریدو به رهبری صفار در سپتامبر ۱۹۴۸
سال ۱۹۴۶، اداره آثار باستانی عراق حفاری در تل ابو شهرین را آغاز کرد. پس از بررسی اولیه، صفار و لوید روی تل شماره ۱ تمرکز کردند؛ جایی که به دلیل ابعادش و بر پایه گزارش‌های حفاری قبلی، احتمال داده می‌شد بیشترین شواهد ساختمانی را در خود داشته باشد. آنان خندق‌هایی در بالای تپه حفر کردند و هرچه بیشتر به عمق می‌رفتند، لایه‌های مختلفی از بقایای ساختمان‌های قدیمی‌تر را کشف می‌کردند. هدفشان رسیدن به خاک بکر و مستندسازی تمام لایه‌های بینابینی بود. در مجموع، ۱۸ لایه و بقایای شش معبد متوالی شناسایی شد.
رازهای بیشتر
گرچه اریدو افول کرد، اما احتمالاً همچنان در قالب مکانی برای زیارت اهمیت داشت. حفاری تل‌های اطراف سرنخ‌های بیشتری درباره خط زمانی ارائه کرد. تل شماره ۲ بقایای یک مجموعه کاخی مربوط به نیمه اول هزاره سوم پیش از میلاد را در بر داشت. در تپه‌های ۳.۴ و ۵ سفالینه‌هایی متعلق به قرون دوم و اول پیش از میلاد کشف شد، اما نشانه‌ای از بقایای ساختمان‌های مسکونی در آن‌ها نبود. تا آن زمان، جمعیت شهر بسیار اندک شده بود.
سرانجام پژوهش صفار و لوید سال ۱۹۸۱ منتشر شد. با وجود بی‌ثباتی سیاسی منطقه، باستان‌شناسان ایتالیایی و فرانسوی امیدوارند حفاری‌ها را در اریدو، نخستین شهر تمدن اولیه بشری، از سر گیرند و رازهای بیشتری را کشف کنند.
مترجم: زهرا ذوالقدر
