کشف یک سیستم آبیاری در عراق که در زمان «شورش بردگان علیه خلافت عباسی» ساخته شده است

فرادید| یک پژوهش باستان‌شناسی جدید، شواهد قانع‌کننده‌ای از وجود یک زیرساخت بزرگ کشاورزی در جنوب عراق را آشکار کرده که گمان می‌رود به‌دست بردگان و در دوران شورش زَنج در قرن نهم میلادی ساخته و نگهداری شده باشد. این کشف، نوری تازه بر اهمیت تاریخی مردم زَنج و اثر ماندگار آنان بر چشم‌انداز منطقه می‌افکند. 

به گزارش فرادید، این پژوهش که در مجله Antiquity منتشر شده، نخستین تاریخ‌گذاری علمیِ شبکه‌ی گسترده‌ای از کانال‌ها و پشته‌ها در دشت سیلابی شط‌العرب را ارائه می‌دهد و میراث کارگران برده را در تاریخ خلافت عباسی روشن می‌کند. 

کشف دوباره‌ی میراث زَنج

شورش زَنج (۸۶۹ تا ۸۸۳ میلادی) یکی از بزرگ‌ترین قیام‌ها دربرابر خلافت عباسی بود که به رهبری «علی‌ابن‌محمد» و با مشارکت بردگان آفریقایی و دیگر گروه‌های حاشیه‌نشین انجام شد. این قیام که نزدیک بصره آغاز شد، شرایط سخت و سرکوب‌گرانه کار در باتلاق‌های نمکی جنوب عراق را آشکار کرد. اگرچه شورش در نهایت سرکوب شد، اما نقش پررنگ گروه‌های برده در ساختار اجتماعی‌-اقتصادی منطقه را آشکار کرد. 

پرده‌برداری از شبکه باستانی کشاورزی

پژوهشگران با بهره‌گیری از تصاویر ماهواره‌ای با وضوح بالا، تاریخ‌گذاری رادیوکربنی و تحلیل تابش تحریک‌شده نوری (OSL)، بیش از ۷۰۰۰ پشته کشاورزی و کانال آبیاری را شناسایی و نقشه‌برداری کرده‌اند. این سازه‌ها مساحتی بیش از ۵۰۰ کیلومتر مربع را در بر می‌گیرند و قدمت‌شان به اواخر قرن نهم تا میانه قرن سیزدهم میلادی بازمی‌گردد. 

آنچه این کشف را شگفت‌انگیز کرده، زمان ساخت آنست: این سامانه درست در دوران یا اندکی پس از شورش زَنج ایجاد شده؛ شورشی که بردگان شرق آفریقا دربرابر خلافت عباسی به راه انداختند. شواهد باستان‌شناسی نشان می‌دهد ساخت و نگهداری این زیرساخت بزرگ، چه‌بسا با بهره‌گیری از نیروی کار اجباری یا برده انجام شده باشد. 

عکس هوایی گرفته‌شده با پهپاد به سمت شمال‌غرب، پشته‌هایی را نشان می‌دهد که میانشان، کانال‌های قدیمی و موازی در مناطق مسطح بین آن‌ها را می‌توان دید

اهمیت فرهنگی و تاریخی

شورش زَنج به‌دلیل وسعت و خشونتی که داشته، مدت‌ها مورد توجه تاریخ‌نگاران بوده است. اما این پژوهش جدید بر پیامدهای زیست‌محیطی و اقتصادی ماندگار آن تمرکز دارد. یافته‌ها نشان می‌دهند کار اجباری پس از قیام نه‌تنها پایان نیافت، بلکه شاید شدت هم گرفت. 

نویسندگان این پژوهش تأکید دارند این چشم‌انداز مهندسی‌شده، بازتابی از یک میراث فیزیکی و سیاسی است که به‌دست مردمی به‌حاشیه رانده‌شده ساخته شد که صدایشان در تاریخ به‌ندرت شنیده شده است. 

دکتر «جعفر جوثری» باستان‌شناس، اهمیت این کشف را چنین بیان کرده: «تاریخ آن‌ها به‌درستی نوشته یا مستند نشده است» او بر نیاز به حفظ این سازه‌ها در قالب بخشی از میراث ملی عراق تأکید کرد. 

احیای علاقه باستان‌شناسی در عراق

این پژوهش در حالی منتشر می‌شود که تلاش‌های باستان‌شناسی در عراق پس از دهه‌ها جنگ و غارت آثار تاریخی جان تازه‌ای گرفته‌اند. تمرکز دوباره بر پژوهش‌های میدانی با هدف بازیابی و محافظت از میراث غنی باستان‌شناسی کشور، زمینه‌ی گشوده شدن افق‌های نوین برای درک گذشته‌ی پیچیده‌ی عراق را فراهم خواهد کرد. 

عکس ماهواره‌ای CORONA از دهه ۱۹۶۰، کانال‌های فعال و فعالیت‌های کشاورزی میان پشته‌ها را نشان می‌دهد

نتایج کامل این پژوهش در مجله Antiquity منتشر شده و تحلیل کاملی از گستره‌ی سامانه‌ی کشاورزی و پیامدهای آن برای فهم چارچوب‌های اجتماعی و اقتصادی آن دوران ارائه می‌دهد.

مترجم: زهرا ذوالقدر