آگامای موآنزا؛ مارمولکی که لباس «مرد عنکبوتی» را بر تن دارد
این مارمولک که به دلیل رنگ‌های قرمز و آبی درخشان نرهایش به «مارمولک مردعنکبوتی» مشهور شده، در شرق آفریقا زندگی می‌کند.
فرادید| این خزنده علاوه بر ظاهر گیرا و منحصر به فردی که دارد، سازگاری‌های منحصربه‌فردی هم با محیط خود پیدا کرده که آن اجازه داده به شکل ماهرانه‌ای در زیستگاه‌های صخره‌ای حرکت کند و نقش مهمی در اکوسیستم خود ایفا کند.
به گزارش فرادید، «آگامای صخره‌ای سرصاف موآنزا» به یک نماد غیرمنتظره در فرهنگ عامه تبدیل شده و به دلیل رنگ‌های قرمز و آبی درخشان نرهایش به «مارمولک مردعنکبوتی» معروف شده است. این خزنده که بومی شرق آفریقاست و در صخره‌های آفتاب‌گیر تانزانیا، کنیا و روآندا زندگی می‌کند، ترکیبی شگرف از سازگاری زیستی و جلوه بصری را به نمایش می‌گذارد. رنگ‌های زنده آن توجه دانشمندان و علاقه‌مندان به حیات‌وحش را جلب کرده و مطالعاتی درباره تکامل و عملکرد این ویژگی‌های بصری در زیستگاه‌های نیمه‌خشک انجام شده است.
فراتر از شباهت آن به لباس یک ابرقهرمان، آگامای موآنزا نمونه‌ای جالب از تأثیر آب و هوا، رقابت و تولیدمثل بر ظاهر حیوانات است. مطالعه‌ای با نام «فراوانی حشرات و میزان مصرف غذا توسط آگاما موآنزا در پارک ملی سرنگتی»، بینش‌هایی درباره رفتار بوم‌شناسی این گونه فراهم کرده و نشان داده که چگونه رژیم غذایی و محیط بر هویت رنگی زنده آن اثر گذاشته‌اند.
دلیل رنگ‌های درخشان مارمولک مردعنکبوتی
رنگ قرمز درخشان سر و شانه‌های نر آگامای صخره‌ای موآنزا به همراه بدن آبی تیره نتیجه ترکیبی از رنگدانه‌ها و ساختارهای پوستی منعکس‌کننده نور است که شبیه سیگنال‌های بصری در تعاملات اجتماعی عمل می‌کنند. در مقابل، ماده‌ها و نرهای جوان‌تر رنگ‌های قهوه‌ای یا خاکستری کم‌رنگ دارند تا در صخره‌ها استتار کنند.
رنگ‌های شدید در نرها ثابت نیست و بسته به رتبه اجتماعی و وضعیت تولیدمثلی تغییر می‌کند. نرهای غالب رنگ‌های روشن‌تری دارند که هم نشانگر قلمرو و هم سیگنال جفت‌یابی آن‌هاست. در فصل تولیدمثل، این رنگ‌ها حتی روشن‌تر می‌شوند، زیرا تغییرات هورمونی مرتبط با آمادگی برای جفت‌گیری موجب تحریک آن‌ها می‌شود. این تضاد رنگی به مارمولک کمک می‌کند روی صخره‌های آفتاب‌گیر برجسته شود و ارتباط بصری خود را در فضای باز برقرار کند.
دانشمندان دریافتند آرایش دقیق کروماتوفورها (سلول‌هایی که حاوی رنگدانه‌های مختلف هستند) الگوهایی ایجاد می‌کند که بازتاب نور را کنترل می‌کنند. تغییرات ظریف در زاویه و لایه‌بندی نور، طول موج‌های خاصی را تقویت کرده و درخشش فلزی آگاما را ایجاد می‌کند. این یافته‌ها به دانشمندان سرنخ‌هایی درباره تکامل سیستم رنگی خزندگان ارائه می‌دهد.
این رنگ‌آمیزی نتیجه انتخاب جنسی است، طوری که شدت رنگ نشان‌دهنده سلامت و تناسب ژنتیکی است. این ارتباط بین شدت رنگ و سلطه، مشابه رفتار گونه‌های دیگر خزندگان است؛ جایی که نمایش‌های برجسته با خطر دیده شدن بیشتر توسط شکارچیان همراه است، اما مزیت جذب جفت را نیز دارد.
ویژگی‌های منحصربه‌فرد و سازگاری‌های بقاء
این مارمولک به طور متوسط حدود ۱۲ تا ۱۵ سانتی‌متر طول بدن دارد و دم آن دو برابر طول بدن است. سر صاف و اندام‌های قوی آن برای بالا رفتن از سطوح صخره‌ای نامنظم طراحی شده‌اند و به آن اجازه می‌دهند به سرعت بین سایه و آفتاب حرکت کند. ساختار بدنی آن گواه یک طراحی تکاملی دقیق است: بدن باریک و صاف امکان فشار آوردن به سطح صخره برای حفاظت را فراهم می‌کند و اندام‌های عضلانی عقب به آن سرعت انفجاری هنگام فرار از تهدیدها می‌دهد.
از دید رفتاری، آگاما حرکات سر بالا و پایین و نمایش شناوری بدن دارد که برای نشان دادن سلطه یا دور کردن مزاحمان استفاده می‌شود. این حرکات همراه با سیگنال‌های رنگی، سیستم ارتباطی پویایی ایجاد می‌کنند که نظم اجتماعی در کلونی‌ها را کنترل می‌کند. نرهای قلمروطلب از بخش‌های کوچک صخره دفاع می‌کنند و در آن‌ها آفتاب می‌گیرند، غذا می‌خورند و ماده‌ها را جلب می‌کنند، در حالی که نرهای فرعی بیشتر در حاشیه باقی می‌مانند و رنگ‌های کم‌رنگ‌تر را برای اجتناب از درگیری انتخاب می‌کنند.
رژیم غذایی و عادات تغذیه‌ای
مطالعات در پارک ملی سرنگتی نشان می‌دهند آگاما موآنزا در اصل حشره‌خوار است و مورچه، سوسک، موریانه و سایر بندپایان کوچک را می‌خورد. فعالیت تغذیه‌ای آن در گرم‌ترین ساعات روز که شکار فعال‌تر است، بیشترین میزان را دارد. این مارمولک با ترکیبی از بی‌حرکتی و حرکات ناگهانی شکار می‌کند و از بینایی تیز و زمان‌بندی دقیق برای شکار حشراتی که سریع حرکت می‌کنند، استفاده می‌کند.
تحقیقات نشان می‌دهند رژیم غذایی آگاما بسته به فصل تغییر می‌کند. در ماه‌های خشک که جمعیت حشرات کاهش می‌یابد، آگاما مقدار کمی مواد گیاهی مانند دانه یا برگ مصرف می‌کند. این انعطاف در رژیم غذایی، استراتژی سازگاری برای بقاء در اکوسیستم‌هایی است که منابع غذایی به بارش و دما وابسته هستند. مشاهدات همچنین نشان می‌دهد نرهای غالب به‌ویژه در فصل تولیدمثل بیشتر تغذیه می‌کنند تا انرژی لازم برای دفاع از قلمرو و نمایش جفت‌یابی را تأمین کنند.
زیستگاه و هنر زندگی روی صخره‌ها
زیستگاه طبیعی آگامای موآنزا صخره‌ها و توده‌های گرانیتی مناطق ساوانا در شرق آفریقاست. این مناظر صخره‌ای، هم پناهگاه و هم نور خورشید فراهم می‌کنند تا مارمولک بتواند دمای بدن خود را تنظیم کند. آگاما بخش زیادی از روز را در آفتاب مستقیم می‌گذراند و در گرم‌ترین ساعات روز به شکاف‌ها پناه می‌برد تا از گرمازدگی دوری کند.
اتکاء آن به صخره‌ها هر جنبه از زندگی‌اش را شکل می‌دهد. سطوح خشن، محل لانه، نقاط دیده‌بانی و مسیرهای فرار را فراهم می‌کنند و جمعیت حشرات غنی را هم پشتیبانی می‌کنند. سازگاری‌های فیزیکی آگاما از جمله جمجمه صاف، چنگال‌های قوی و حرکت چابک، همه برای این زیستگاه طراحی شده‌اند. هنگام تهدید توسط شکارچیانی مانند پرندگان یا مارها، می‌تواند در کسری از ثانیه در شکاف‌های باریک صخره مخفی شود.
تولیدمثل در ماه‌های گرم انجام می‌شود و ماده‌ها تخم‌های کوچک خود را در خاک شنی زیر صخره‌ها می‌گذارند. ریزاقلیم این محل‌های مخفی، گرما و رطوبت بهینه برای خوابیدن روی تخم‌ها را فراهم می‌کند. مارمولک‌های جوان کاملاً مستقل متولد می‌شوند و همان مهارت‌های بالارفتن از صخره را که مشخصه گونه‌شان است، دارند.
نقش آگامای مردعنکبوتی در اکوسیستم
آگامای موآنزا باوجود شهرتی که به‌خاطر ظاهر فوق‌قهرمانی‌اش دارد، نقش بوم‌شناسی حیاتی اما کم‌صدایی دارد. با شکار حشراتی مانند موریانه و مورچه، جمعیت آن‌ها را کنترل می‌کند و با این کار بر ترکیب خاک و رشد گیاهان اثر می‌گذارد. در عوض، خود آگاما نیز طعمه خزندگان و پرندگان بزرگ‌تر است و ارتباط بین سطوح مختلف زنجیره غذایی ساوانا را برقرار می‌کند.
در حال حاضر این گونه در فهرست IUCN با نام «کمترین نگرانی» قرار دارد و از پراکندگی وسیع و حضور در مناطق حفاظت‌شده مانند پارک ملی سرنگتی بهره‌مند است. با این حال، تغییرات زیست‌محیطی مانند تکه‌تکه شدن زیستگاه و تغییرات در فراوانی حشرات به دلیل نوسانات اقلیمی می‌تواند بر پایداری بلندمدت آن اثر بگذارد. برای دانشمندان، آگاما نه‌تنها یک گونه شاخص برای سلامت اکوسیستم ساوانا، بلکه نمادی از چگونگی ایجاد زیبایی و تعادل در طبیعت توسط تکامل است.
مترجم: زهرا ذوالقدر
