کشف «رنگ تقلبی» 2 هزارساله مربوط به دوران روم باستان

فرادید| تازه‌ترین تحلیل‌های منسوجات دوران روم که در فلسطین کشف شده‌اند، داستانی بسیار جالب را آشکار می‌کند: جاه‌طلبی اجتماعی، تقلید حساب‌شده و نسخه‌ای باستانی از «تجمل ارزان‌قیمت». پژوهش نشان داده که بسیاری از پوشاکی که زمانی گمان می‌رفت با رنگ ارغوانی اصیل «مورکس» رنگ شده‌اند، در واقع با ترکیب زیرکانه‌ای از رنگ‌های گیاهی ارزان‌تر رنگ گرفته بودند.

به گزارش فرادید، در دوران باستان، پوشاک تنها جنبه‌ی کاربردی نداشت، بلکه نمادی از هویت، ثروت و جاه‌طلبی بود. کیفیت پارچه اهمیت داشت، طرح‌های زینتی مهم بود و مهم‌تر از همه، رنگ اهمیت داشت. یک رنگ می‌توانست مرز میان نخبگان و دیگران را روشن کند. 

اما هیچ رنگی از ارغوان سلطنتی پرآوازه‌تر نبود. این رنگ که از حلزون‌های دریایی مورکس ترونکولوس و گونه‌های نزدیک به آن در دریای مدیترانه استخراج می‌شد، به دلیل کمیابی، قیمت بالا و روند تولیدِ چندمرحله‌ای و بسیار زمان‌بر خود شهرت داشت. طیف درخشان آن، از بنفش تیره تا زرشکی مایل به قرمز، به خاندان سلطنتی، مقامات عالی‌رتبه و نخبگان مذهبی نسبت داده می‌شد. 

دکتر ناما سوکنیک، متصدی مواد آلی می‌گوید: «رنگ‌رزی با مورکس فرآیندی طاقت‌فرسا بود و چندین روز طول می‌کشید و به مقدار زیادی حلزون نیاز داشت. امروز ما می‌توانیم امضای مولکولی منحصربه‌فرد مورکس را شناسایی کنیم و با اطمینان بالا تشخیص دهیم یک منسوج به راستی با گران‌بهاترین رنگ جهان باستان رنگ شده یا خیر.» 

نمای نزدیک الیاف پارچه‌ای ۲ هزارساله که بقایای رنگ‌های گیاهیِ قرمزآبیِ به‌کاررفته برای تقلید ارغوان گران‌بهای مورکس در دوره رومی را نشان می‌دهد

شگفتی ماجرا؛ بیشتر لباس‌های «ارغوانی» اصلاً ارغوانی نبودند

وقتی ده‌ها قطعه منسوج ۲ هزارساله کشف شده در غارهای بیابانی فلسطین آزمایش شدند، انتظار می‌رفت بسیاری از آن‌ها حاوی رنگ اصیل مورکس باشند. رنگ‌های آن‌ها شبیه ارغوان سلطنتی بود و سال‌ها چنین فرض می‌شد، اما نتایج خلاف این تصور را نشان داد: 

بیشتر این منسوجات اصلاً با مورکس رنگ نشده بودند.  تحلیل‌های آزمایشگاهی نشان داد این طیف ارغوانی عمیق از «رنگ‌رزی دومرحله‌ای» با دو گیاه متداول در خاور نزدیک باستان بدست آمده است: 

• روناس (Rubia) تولید رنگ قرمز از ریشه
• وسمه یا نیلک (Isatis tinctoria) تولید رنگ آبی که «نیل خاور نزدیک» توصیف شده است

رنگ‌رزهای باستانی با فروبردن پارچه به‌ترتیب در رنگ روناس و سپس نیلک (یا برعکس)، به طیفی غنی و ترکیبی دست پیدا می‌کردند که از دید بصری بسیار شبیه ارغوان سلطنتی بود، بی‌آنکه نیاز به حلزون‌های دریایی یا فرایندهای پیچیده‌ی شیمیایی باشد. 

سوکنیک می‌گوید: «رنگ‌رزی دومرحله‌ای، تقلیدی پیشرفته ایجاد می‌کرد که به‌راحتی می‌توانست با ارغوان سلطنتی واقعی اشتباه گرفته شود. روناس و نیلک فراوان، بسیار ارزان و بسیار آسان‌تر از مورکس بودند. این استفاده گواه یک استراتژی آگاهانه است: خلق اعتبار اجتماعی با هزینه بسیار کمتر.» 

این کشف پدیده‌ای را فاش کرده که به شکل قابل‌توجهی مدرن به نظر می‌رسد: تجمل تقلبی برای کسانی که می‌خواستند ظاهر افراد طبقه‌ی بالاتر را داشته باشند، بی‌آنکه هزینه‌ی آن را بپردازند. 

این منسوجات گیاهی نشان می‌دهند تقلید نه استثنا، بلکه امری رایج، پذیرفته‌شده و طبیعی بوده و این موضوع اختراع رومی‌ها نبوده؛ یک لوح گِلی بابلی از قرن هفتم پیش از میلاد راهنمای رنگ‌رزی را شرح داده که طراحی آن با هدف تقلید ارغوان گران‌بها بوده است. 

سوکنیک می‌گوید: «طبیعت انسان تغییر نکرده. حتی در دوران باستان، مردم می‌خواستند نشان دهند به طبقه‌ی اجتماعی بالاتری تعلق دارند. رنگ‌های تقلیدی این کار را برایشان آسان می‌کرد.» 

قطعه‌ای از یک پارچه‌ی ۲ هزارساله که نوار میانیِ آن با سایه‌ای شبیه ارغوان، حاصل از رنگ‌رزیِ دومرحله‌ای گیاهی، رنگ شده است

باستان‌شناسی در پیوند با تاریخ اجتماعی

این منسوجات از غارهای بیابانی به دست آمده‌اند که خشک بودن محیط آن‌ها سبب حفظ مواد آلی شکننده شده است. هر تکه‌ی پارچه، بخشی از زیست‌جهان اجتماعی گذشته را بازسازی می‌کند؛ جایی که ظاهر، آرزوها و فناوری به هم می‌رسند. 

این یافته‌ها همچنین داده‌هایی درباره صنعت رنگ‌رزی در سرزمین فلسطین باستان ارائه می‌دهند. این تنها نشانه‌ی مقرون‌به‌صرفه بودن اقتصادی رنگ‌های ساخته شده برای تقلید از ارغوانی اصلی نیست، بلکه مهارت تکنیکی رنگ‌رزها را نشان می‌دهد که قرن‌ها پیش از اختراع رنگ‌های شیمیایی، به‌خوبی هنر دست‌کاری رنگ‌ها را می‌دانستند.

مترجم: زهرا ذوالقدر