کشف یک ساختمان ۱۱ هزارساله شبیه به «آمفیتئاتر»
باستانشناسان فعال در تپههای خشک جنوبشرقی ترکیه، به یکی از جذابترین کشفیات معماری دهه گذشته دست یافتهاند: یک سازه بزرگ نوسنگی شبیه آمفیتئاتر در محوطه باستانشناسی کاراهانتپه در شانلیاورفا.
فرادید| این بنای دایرهای با قطر نزدیک به ۱۷ متر دارای ردیفهای نشیمنگاه سنگی پلکانی، ما را به شکل بیسابقهای با زندگی اجتماعی و آیینی برخی از نخستین جوامع سکونتیافته جهان آشنا میکند.
به گزارش فرادید، این کشف بخشی از طرح «میراث برای آینده» است که توسط وزارت فرهنگ و گردشگری ترکیه انجام میشود. کاراهانتپه، همراه با گوبکلیتپه که شناختهشدهتر است، بخشی از پروژه «تاشتپهلر» (تپههای سنگی) محسوب میشوند که تلاش علمی بلندپروازانهای برای فهم آغاز زندگی سکونتپذیر بین ۹۴۰۰ تا ۸۰۰۰ پیش از میلاد است.
پنجرهای به جهان نوسنگی اولیه
کاراهانتپه نزدیک به ۱۴۰۰ سال مسکونی بوده و سکونت در آن از حدود ۹۴۰۰ پیش از میلاد آغاز شده است. باستانشناسان سه مرحله عمده سکونت را شناسایی کردهاند که هر کدام سبکهای معماری در حال تحول خودشان را داشتند: اتاقهای دایرهای اولیه که تا حدی در بستر سنگ تراشیده شدهاند، ساختمانهای مستطیلی با گوشههای گرد در دوره بعد و در نهایت سازههای مستطیلی. این تحولات گواه دوره گذاری هستند که در آن گروههای انسانی از گروههای شکارچیگردآورنده متحرک به جوامع پیچیدهتر و مستقر تغییر یافتند.
ویژگی برجسته این مکان، ترکیب معماری مسکونی و جمعی است. از خانههای اولیه تا سازههای بزرگ تزئینشده با مجسمهها، کاراهانتپه شواهد نادری در خود دارد که نشان میدهد چگونه سازمان اجتماعی و بیان نمادین در دوره انقلاب نوسنگی همزمان رشد کردهاند.
یک سازه نوسنگی ۱۷ متری با ردیفهای نشیمنگاه سنگی پلکانی و سرهای انسانی حجاریشده که دادههای نادری از زندگی جمعی اولیه ارائه میدهد
سازه یادبود، صحنهای برای آیین، اجرا یا زندگی جمعی
ساختمان تازه کشفشده در بین ویژگیهای معماری اینجا برجسته است. در حفاریها، کل کف آن که مستقیم در بستر سنگی تراشیده شده و سرهای انسانی حجاریشده در دیوارها و چند مجسمه نشسته انسانی روی زمین کشف شدهاند. حضور این مجسمههای حجاریشده، گواه تغییر چشمگیری از جهان نمادین پیشین که بیشتر به تصاویر حیوانات وحشی اختصاص داشت و در تاشتپهلر رایج بود، به تمرکز جدید بر شکل انسان است. این تمرکزِ در حال رشد روی بازنمایی انسان، نشانه تغییر جهانبینی است، جایی که خودِ انسانها در حال تبدیل شدن به محور هویت آیینی و اجتماعی بودند.
برجستهترین ویژگی، چیدمان داخلی ساختمان است. سه ردیف نشیمنگاه سنگی پهن و پلکانی به دور یک نقطه مرکزی خم شدهاند که یک مجسمه برجسته در آن قرار دارد. این آرایش بهروشنی یادآور آمفیتئاتر یا اودئون است. اگرچه هزاران سال از نمونههای کلاسیک قدیمیتر است، این شباهتها گواه تمایل عمیق انسانی به گردآمدن در فضاهای مشترک برای شنیدن، مشاهده و مشارکت در فعالیتهای جمعی است. کارول اشاره میکند که این طراحی نشاندهنده گردهماییهای سازمانیافته گروهی است و معماری آن احتمالاً بهعنوان مکانی برای گردآمدن مردم عمل میکرد، نه فقط معبدی مختص عبادت.
نه یک معبد، بلکه یک موتور اجتماعی
باستانشناسان در نامگذاری سازههای نوسنگی به عنوان «معبد» به شکل فزایندهای محتاط هستند، زیرا چنین اصطلاحاتی مفاهیم دینی بعدی را بر جوامع بسیار پیشتر تحمیل میکنند. به جای آن، کارول پیشنهاد میکند که کارکرد اصلی این ساختمان احتمالاً تقویت همبستگی اجتماعی بوده است. با گذار جوامع به یکجانشینی، چالشهای اجتماعی جدیدی پدید آمدند: همکاری، مدیریت منابع، رهبری و مناسک فرهنگی مشترک. فضاهای عظیمی مانند این سازه آمفیتئاترمانند میتوانستند مکانهایی برای آیینها، روایت داستان، تصمیمگیری یا مراسم جمعی فراهم کنند که به تقویت وحدت و هویت میان ساکنان اولیه کمک میکردند.
از این نظر، کاراهانتپه نشان میدهد معماری یادبود نهتنها در مورد سیستمهای اعتقادی، بلکه در مورد ایجاد فضاهای فیزیکی بود که به مردم کمک میکرد کنار هم زندگی کنند. مقیاس، طراحی و نمادگرایی استادانه این سازه، اهمیت تجربیات مشترک را در یکی از دگرگونکنندهترین دوران بشریت برجسته میکند.
سه ردیف نشیمنگاه سنگی پلکانی به دور یک نقطه مرکزی که مجسمهای برجسته در آن قرار دارد خم شدهاند که بسیار یادآور آمفیتئاتر یا اودئون است
کاراهانتپه در چشمانداز وسیعتر تاشتپهلر
اگرچه کاراهانتپه برخی ویژگیهای معماری و نمادین خود را با گوبکلیتپه نزدیک به اشتراک دارد، از جمله ستونهای شکل T و حجاریهای پیچیده، اما عناصر منحصربهفردی هم دارد که درک ما از یکجانشینی اولیه را بازتعریف میکند. این مکان یکی از بزرگترین تمرکزهای نمایش چهره انسانی شناختهشده از دوره نوسنگی را در خود جای داده و معماری تراشیده در بستر سنگ آن گستردهتر از گوبکلیتپه است. اتاقها، گذرگاهها و سالنهای عظیم متصل به هم، نشاندهنده جامعهای بسیار سازمانیافته با توانایی ساخت سازههای پیچیده، اجرای آیینی هماهنگ و کار جمعی هماهنگ است.
این ویژگیها کاراهانتپه را به یکی از مهمترین مکانهای باستانشناسی قرن ۲۱ تبدیل میکنند. کشفیات آن نهتنها نحوه زندگی بیش از ۱۱ هزار سال پیش را روشن میکند، بلکه نشان میدهد انسانها چگونه خود و جایگاهشان در جوامعشان را درک میکردند.
مترجم: زهرا ذوالقدر
