عملیات گیرۀ کاغذ؛ دانشمندان «نازی» چگونه آمریکا را به فضا فرستادند؟

فرادید| در ۲۰ جولای ۱۹۶۹، فضانوردان آمریکایی برای نخستین‌بار با موفقیت روی سطح ماه فرود آمدند. گرچه فقط سه نفر داخل فضاپیما بودند، هزاران نفر به دلیل دانش و تخصص خود در این موفقیت نقش داشتند. میان این افراد، دانشمندانی آلمانی حضور داشتند که عضو «حزب نازی» بودند. ایالات متحده پس از جنگ جهانی دوم، این افراد را در قالب برنامه‌ای فدرال به نام عملیات گیره کاغذ به استخدام خود درآورد. 

به گزارش فرادید، این برنامه هنوز هم یکی از فصل‌های بحث‌برانگیز تاریخ آمریکاست؛ دوره‌ای که در آن مقامات آمریکایی، نازی‌های سابق را وارد ساختارهای علمی و نظامی کشور کردند. 

بیش از ۱۰۰ دانشمند آلمانی عضو تیم موشکی فون براون در سال ۱۹۴۶ در فورت بلیس تگزاس گرد هم آمدند؛ از جمله ورنر فون براون، لودویگ راث و آرتور رودلف. بسیاری از افراد حاضر در عکس پیش از آمدن به آمریکا، در پنه‌موند آلمان روی توسعه موشک V-2 کار کرده بودند. 

عملیات گیره کاغذ چیست؟ 

در بهار ۱۹۴۵، نیروهای متفقین در حال نزدیک شدن به آلمان نازی بودند و پایان جنگ در اروپا نزدیک بود. همان زمان، مقامات آمریکایی برنامه‌ریزی برای جهان پس از جنگ را آغاز کردند، از جمله جذب ذهن‌های برتر علمی آلمان برای پیشبرد فناوری‌های آمریکایی. 

در جریان جنگ، توانایی فناورانه آلمان‌ها هم تحسین‌برانگیز و هم وحشت‌آفرین بود. آمریکایی‌ها خود را در برابر نسل بعدی سلاح‌های شگفت‌انگیزآلمان آماده می‌کردند؛ از جمله موشک‌های کروز V-1 و موشک‌های دوربرد V-2 که دقت مرگباری داشتند. 

ایالات متحده نگران بود اتحاد جماهیر شوروی یا فرانسه، این دانشمندان برجسته را جذب کنند، به‌ویژه با شدت گرفتن تنش‌های جنگ سرد. برایان کریم، استاد تاریخ در دانشگاه لینچبرگ و نویسنده کتاب (آلمانی‌های ما: پروژه گیره کاغذ و دولت امنیت ملی) می‌گوید: «آمریکا برای جلوگیری از پیوستن دانشمندان آلمانی به شوروی، آن‌ها را در خاک خود نگه داشت.» آمریکا دانشمندانی را که پیش‌تر برای حزب نازی کار می‌کردند با وعده قرارداد و اقامت در ایالات متحده جذب کرد. 

عملیات گیره کاغذ که گاهی با نام «پروژه گیره کاغذ» نیز شناخته می‌شود با نظارت آژانس مشترک اهداف اطلاعاتی اجرا شد. هدف آن بهره‌برداری از تخصص فناورانه دانشمندان آلمانی برای توسعه صنعت هوافضا، نظامی و فضایی آمریکا بود. این برنامه به شکل رسمی تا سال ۱۹۴۷ ادامه داشت، اما از راه برنامه‌های مشابه تا سال ۱۹۶۲ نیز ادامه پیدا کرد و در مجموع حدود ۱۵۰۰ دانشمند از آلمان و اتریش به ایالات متحده آمدند و بیشتر آن‌ها شهروند آمریکا شدند. 

مقامات آمریکایی در انتخاب دانشمندان از فهرستی استفاده کردند که مهندس آلمانی ورنر اوزنبرگ زمان جنگ گردآوری کرده بود. در روزهای پایانی جنگ، مقامات آلمانی برای نابود کردن این اسناد اقدام کرده و آن‌ها را پاره کرده و در توالت دانشگاه بُن انداختند، اما این اسناد نیمه‌سوخته بازیابی شد و به آمریکا کمک کرد تصمیم بگیرد چه کسانی را جذب کند. 

چرا نام این برنامه «گیره کاغذ» بود؟ 

این نام از استفاده واقعی از گیره کاغذ در بررسی پرونده‌های افراد گرفته شده است. بنا بر کتاب اریک لیخت‌بلائو به نام «نازی‌های همسایه: چگونه آمریکا پناهگاهی برای مردان هیتلر شد»، مأموران جذب ابتدا بررسی می‌کردند آیا دانشمندان در حال حاضر عضو حزب نازی هستند یا به اصول اساسی این حزب تمایل دارند، دست‌کم به‌شکل رسمی. 

برایان کریم توضیح می‌دهد: «مقامات گیره‌های کاغذی را بالای پرونده‌های امنیتیِ دانشمندانی که مورد توجه‌شان بودند، قرار می‌دادند.» 

دلیل این کار این بود که به بازجویان نشان دهند سوابق این دانشمندان باید سطحی بررسی شود. بیشتر این دانشمندان عضو حزب نازی بودند یا به سازمان‌های ممنوعه نازی تعلق داشتند، از جمله شوترزشتافل که با نام اس‌اس نیز شناخته می‌شود. گیره کاغذی در اصل پیامش این بود: زیاد دقیق نشو. این فرد مال خودمان است.»

هرچند هیچ نهاد رسمی آمریکایی تا کنون درباره نحوه بررسی سوابق این دانشمندان آشکارا توضیح نداده، اما پژوهش‌های مستقل روزنامه‌نگاران و دانشمندان بعدها نشان داد سوابق چندین نفر از آن‌ها پرسش‌برانگیز بوده است. 

(تصویر چپ) موشک V۲ در کارخانه‌ای زیرزمینی. این موشک‌ها در مراحل پایانی جنگ جهانی دوم توسط نازی‌ها علیه بریتانیا استفاده شدند. 

(تصویر راست) رئیس‌جمهور پیشین آمریکا، هَری اِس. ترومن (چپ) در تاریخ ۳ نوامبر ۱۹۶۱ در مقر تازه‌تأسیس ناسا در واشنگتن دی‌سی، مدل‌هایی از موشک را بررسی می‌کند. در همراهی با مدیر پیشین ناسا، جیمز ای. وِب (سمت راست)، مجموعه‌ای از مدل‌های موشک به رئیس‌جمهور ترومن اهدا شد تا در کتابخانه ریاست‌جمهوری‌اش در ایندیپندنس، میزوری نگهداری شود. 

چگونه عملیات گیره کاغذ به رقابت فضایی کمک کرد

در دهه‌های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰، برنامه فضایی ایالات متحده شتاب گرفت؛ رقابتی که هدف آن فرستادن انسان به ماه پیش از اتحاد جماهیر شوروی بود. شماری از دانشمندان جذب‌شده از راه عملیات گیره کاغذ نقش مهمی در این رقابت ایفا کردند. 

یکی از این افراد، دانشمند آلمانی ورنر فون براون بود. او در آلمان، سازنده موشک دوربرد V-2 بود و هم‌زمان، افسر اس‌اس نیز محسوب می‌شد. 

فون براون ابتدا در تگزاس و سپس در آلاباما، روی توسعه موشک برای ارتش آمریکا کار کرد و سال ۱۹۶۰ به ناسا منتقل شد. آنجا، او نقش مهمی در تلاش‌های آمریکا برای سفر به ماه داشت و به یکی از حامیان پرشور اکتشافات فضایی تبدیل شد. 

(سمت چپ) موتورهای J-2 برای موشک‌های Saturn IB و Saturn V در کارخانه Rocketdyne در کانوگا پارک، کالیفرنیا، در حال مونتاژ. 

(سمت راست) تست فشار هیدرواستاتیک روی مخزن سوخت مرحله اول موشک Saturn V در مرکز فضایی مارشال. این مرحله، بخش اصلی بلند کردن فضاپیما از سکوی پرتاب بود. 

(سمت چپ) تست احتراق ایستا روی موتور J-2. این موتور با سوخت اکسیژن مایع و هیدروژن مایع کار می‌کرد. 

(سمت راست) پرتاب فضاپیمای آپولو ۱۱ به ارتفاع ۱۱۱ متر از مرکز فضایی کندی در ساعت ۹:۳۲ صبح به وقت شرقی، ۱۶ ژوئیه ۱۹۶۹. این مأموریت، نخستین فرود ایالات متحده روی ماه بود. 

برخی از افرادی که از فیلتر عملیات گیره کاغذ عبور کردند، بعدها به دلیل اقداماتشان در زمان جنگ جهانی دوم به‌دقت بررسی شدند. 

گئورگ ریکی زمان جنگ، مسئول استفاده از کارگران برده در تأسیسات تسلیحاتی زیرزمینی میتِلوِرک بود. گرچه ابتدا با کمک عملیات گیره کاغذ به آمریکا آمد، اما سال ۱۹۴۷ به آلمان غربی استرداد و به جنایات جنگی متهم شد، هرچند در نهایت تبرئه شد. 

در دهه‌های بعدی، دانشمندان بیشتر مورد بررسی و موشکافی قرار گرفتند. 

کریِم می‌گوید: «تاریخ عمومی بسیاری از این نام‌های مشهور از همان ابتدای کار سفیدنمایی شد، اما چند خبرنگار جسور در دهه‌های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰ برخی جزئیات مربوط به روند سهل‌انگارانه‌ی عمدیِ بررسی سوابق در عملیات گیره گاغذ را فاش کردند. 

آرتور رودلف، از زیردستان ریکی در میتلوِرک، بعدها در ایالات متحده نقش کلیدی در توسعه موشک Saturn V ایفا کرد که سفر به ماه را ممکن ساخت. اما در دهه ۱۹۸۰، وزارت دادگستری آمریکا علیه او پرونده جنایات جنگی گشود. رودلف سال ۱۹۸۴ برای فرار از محاکمه، کشور را ترک کرد. 

کنترل‌کنندگان پرواز پس از فرود موفقیت‌آمیز آپولو ۱۱ در اتاق عملیات مرکز فضایی جشن می‌گیرند. این لحظه، نقطه عطفی در تاریخ بشر بود؛ زمانی که نیل آرمسترانگ و باز آلدرین نخستین انسان‌هایی شدند که بر سطح ماه قدم گذاشتند. 

مترجم: زهرا ذوالقدر