«پرندۀ فیلی»؛ جانور غول‌پیکری که تا هزار سال قبل در ماداگاسکار زندگی می‌کرد

فرادید| با وزن بیش از ۹۰۰ کیلوگرم و قد حدود ۳ متر، تنها یک نگاه به این حیوان باشکوه ممکن بود این خیال را در ذهن شما ایجاد کند که یک دایناسور است. اما برخلاف دایناسورها که قبل از قدم گذاشتن انسان بر روی زمین منقرض شده بودند، انسان‌های ساکن ماداگاسکار با این پرندگان برخورد داشتند، آن هم تا حدود سال ۱۰۰۰ میلادی که این پرندگان منقرض شدند. 

به گزارش فرادید، پرنده‌ی فیل‌مانند با نام علمی ای‌پی‌اورنیس ماکسیموس (Aepyornis maximus)، عضوی از گروه «بی‌تیغه‌ها» بود؛ دسته‌ای از پرندگان که شامل شترمرغ، شترمرغ استرالیایی و کیوی نیز می‌شود. 

اما پرنده‌ی فیل‌مانند حتی در قیاس با شترمرغ که بزرگ‌ترین پرنده زنده‌ی حال حاضر است، بسیار بزرگ‌تر بود. با پاهای بسیار بزرگ و بدن تنومند، این پرنده برای قدرت ساخته شده بود، نه سرعت، توانایی پرواز نداشت اما نیازی هم به آن نداشت. با توجه به کم بودن شکارچیان طبیعی در ماداگاسکار، این پرنده هزاران سال بر جنگل‌ها و دشت‌های جزیره حکمرانی می‌کرد. 

پرنده‌ی فیل‌مانند، غول منقرض‌شده‌ی ماداگاسکار

سوابق فسیلی نشان می‌دهند این پرندگان بسیار بزرگ، تخم‌هایی هم‌اندازه‌ی خودشان می‌گذاشتند. یک تخم پرنده‌ی فیل‌مانند می‌توانست بیش از ۳۳ سانتی‌متر طول داشته باشد و حدود ۷.۵ لیتر مایع را در خود جای دهد؛ معادل ۱۵۰ عدد تخم‌مرغ! این تخم‌ها از بزرگ‌ترین تخم‌هایی هستند که تاکنون کشف شده‌اند و برخی از آن‌ها قرن‌ها پس از انقراض پرنده هنوز سالم باقی مانده‌اند و گه‌گاه در سواحل ماداگاسکار یافت می‌شوند یا توسط کشاورزان و باستان‌شناسان کشف می‌شوند. 

گمان می‌رود پرندگان فیل‌مانند با وجود اندازه‌ی ترسناک‌شان گیاه‌خوار بودند و از میوه‌ها، برگ‌ها و گیاهان کم‌ارتفاع تغذیه می‌کردند. آن‌ها به‌آرامی در جنگل حرکت می‌کردند و با کمک اندازه‌ی بزرگ‌شان از میان پوشش گیاهی انبوه عبور می‌کردند. 

جالب اینجاست که بر مبنای تحلیل DNA باستانی، دانشمندان باور دارند نزدیک‌ترین خویشاوند زنده‌ی پرنده‌ی فیل‌مانند نه شترمرغ، بلکه پرنده‌ی کوچک و بی‌پرواز کیوی در نیوزیلند است. این پژوهش‌های ژنتیکی همچنین نشان داده‌اند پرنده‌ی فیل‌مانند شامل چند گونه‌ی متمایز در ماداگاسکار میشده که تفاوت‌های ژنتیکی عمیقی با هم داشتند و به‌قدری متفاوت بوده‌اند که توجیه می‌کند آن‌ها را در دو خانواده‌ی جداگانه قرار دهیم. 

نابودی پرنده‌ی فیل‌مانند با گسترش سکونت انسان‌ها در ماداگاسکار هم‌زمان بوده که حدود سال‌های ۵۰۰ تا ۱۰۰۰ میلادی تخمین زده می‌شود. این بازه‌ی زمانی نشان می‌دهد فعالیت‌های انسانی نقشی مهم در انقراض آن‌ها داشته است. هرچند شواهد مستقیمی از شکار این پرندگان برای انقراض وجود ندارد، اما اثرات سکونت انسانی مانند جنگل‌زدایی، از بین رفتن زیستگاه و برداشت تخم‌ها چه‌بسا جمعیت آن‌ها را به شدت کاهش داده باشد. 

به‌ویژه تخم‌های بزرگ آن‌ها طعمه‌های آسانی بودند. یک تخم می‌توانست یک خانواده را سیر کند و بنابراین منبع بسیار جذابی به حساب می‌آمد. آتش‌زدن جنگل‌ها و پاک‌سازی زمین برای کشاورزی نیز ممکن است زیستگاه‌ها و منابع غذایی آن‌ها را مختل کرده باشد. 

تخم پرنده‌ی فیل‌مانند (چپ) کنار تخم مرغ معمولی (راست) 

میراث مدرن یک غول از یاد رفته

امروزه، پرنده‌ی فیل‌مانند فقط در قالب افسانه‌ها، استخوان‌ها و گاه‌به‌گاه یک تخم در موزه‌ها زنده است. 

این پرنده الهام‌بخش داستان‌های خیالی هم شده: مارکو پولو از پرنده‌هایی بزرگ در ماداگاسکار نوشته بود که قادر بودند فیل‌ها را بلند کنند که چه‌بسا برداشتی تحریف‌شده از افسانه‌ی پرنده‌ی فیل‌مانند بوده است. این داستان‌ها بعدها به افسانه‌ی «رخ»، پرنده‌ی غول‌پیکر در اسطوره‌شناسی خاورمیانه دامن زدند. 

دانشمندان در حال مطالعه بقایای پرنده‌ی فیل‌مانند هستند تا درک بهتری از زیست‌بوم ماقبل‌تاریخی ماداگاسکار و پیامدهای تغییرات سریع محیط‌زیستی ناشی از انسان به دست آورند. داستان آن‌ها هشداری روشن است: حتی نیرومندترین موجودات نیز در برابر فشارهای تخریب زیستگاه و بهره‌برداری بیش‌ازحد دوام نمی‌آورند. 

با این حال، حس شگفتی و هیبت نسبت به این موجودات همچنان پابرجاست. تخم‌های آن‌ها مورد علاقه‌ی مجموعه‌داران و پژوهشگران است. استخوان‌هایشان همچنان داده‌های تازه‌ای درباره‌ی تنوع زیستی باستانی فاش می‌کند و تصویرشان (عظیم، مرموز و منقرض) یادآور شکنندگی زندگی در جزایر است، جایی که تکامل اغلب دیوانه‌وار پیش می‌رود، اما همیشه نمی‌تواند از حضور انسان پیشی بگیرد.

مترجم: زهرا ذوالقدر