«شمشیرهای باستانی ارسلان‌تپه»؛ گنجی که نگاه ما به «شمشیر» را تغییر داد
این کشف خارق‌العاده که بیش از چهار دهه پیش انجام شد، همچنان در حال تغییر نگرش تاریخ‌نگاران و باستان‌شناسان نسبت به ریشه‌های نبرد، صنعتگری و سلسله‌مراتب اجتماعی در دنیای باستان است.
فرادید| در دشت‌های خشک آناتولی شرقی، کنار ساحل غربی رود فرات نزدیک مالاتیای ترکیه، تپه‌ای قرار دارد که همچون نگهبانی خاموش از نخستین تجربه‌های تمدن در زمینه‌ی قدرت، فلزکاری و جنگ‌افزار در درون خود حفاظت می‌کند: ارسلان‌تپه. این مکان که حالا در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده، یکی از شگفت‌انگیزترین یافته‌های تاریخ باستان‌شناسی را ارائه داده: قدیمی‌ترین شمشیرهای شناخته‌شده‌ی جهان که بیش از ۵۰۰۰ سال قدمت دارند.
به گزارش فرادید، این کشف خارق‌العاده که بیش از چهار دهه پیش انجام شد، همچنان در حال تغییر نگرش تاریخ‌نگاران و باستان‌شناسان نسبت به ریشه‌های نبرد، صنعتگری و سلسله‌مراتب اجتماعی در دنیای باستان است.
کشفی که تاریخ «شمشیر» را برای همیشه دگرگون کرد
اوایل دهه ۱۹۸۰، پروفسور مارسِلا فرانجی‌پِین و تیمش از دانشگاه ساپینزای رم، مجموعه‌ای شامل نه سلاح شگفت‌انگیز (سه شمشیر کوتاه و شش خنجر بلند) را حین کاوش‌های منظم در یک مجموعه‌کاخ بزرگ خشتی در ارسلان‌تپه کشف کردند. این کاخ که به اواخر هزاره چهارم پیش از میلاد بازمی‌گردد، شواهد روشنی از مدیریت مرکزی، فرهنگ نخبگان و زندگی آیینی ارائه داد.
این تیغه‌ها که حدود ۳۳۰۰ پیش از میلاد ساخته شده‌اند، دست‌کم هزار سال قدیمی‌تر از تمامی نمونه‌های شناخته‌شده‌ی شمشیرهای پیشین هستند و زمان پیدایش این سلاح نمادین را بسیار عقب می‌برند. تا آن زمان، بیشتر پژوهشگران باور داشتند که شمشیرها تنها حدود ۱۶۰۰ تا ۱۵۰۰ پیش از میلاد و بیشتر در مناطق اژه و بین‌النهرین ظهور کرده‌اند. اما کشفیات ارسلان‌تپه این روایت را تغییر داد.
قدیمی‌ترین شمشیرهای جهان در تپه آرسلان‌تپه
فلزکاری پیشرفته در عصر برنز اولیه
شمشیرهای کشف شده در ارسلان‌تپه نه تنها از دید تاریخی اهمیت دارند، بلکه از دید فناوری هم شگفت‌انگیزند. این شمشیرها از آلیاژ مس آرسنیکی ساخته شده‌اند که گواه مرحله‌ای پیشرفته و ابتدایی از فلزکاری است. این شگردِ افزودن آرسنیک به مس، موجب تولید تیغه‌هایی مقاوم‌تر و بادوام‌تر نسبت به مس خالص شده است.
سه تیغه به‌شکل دقیق با نقره تزئین شده‌اند که نشان می‌دهد این‌ها تنها اشیاء کاربردی نبوده‌اند. اندازه آن‌ها (بین ۴۵ تا ۶۰ سانتی‌متر) چیزی بین خنجرهای بلند و شمشیرهای کوتاه است، اما طراحی‌شان بسیار شمشیرگونه است. هر کدام دارای اجزای اصلی یک شمشیر هستند: تیغه، محافظ دست، دسته و سر دسته.
این ترکیبِ فرم و عملکرد بیانگر لحظه‌ی گذاری در تاریخ است که فلزکاری تنها یک صنعت کاربردی نبوده، بلکه به ابزاری سیاسی و فرهنگی تبدیل شده؛ ابزاری که نماد قدرت، سلطه و نوآوری می‌شود.
این شمشیرها در بخشی یافت شدند که انگار «تالار سلاح‌ها» درون کاخ بوده، مکانی که اهمیت آن‌ها برای نخبگان نوظهور را به خوبی نشان می‌دهد. ارسلان‌تپه در این دوره در حال گذار از جامعه‌ای قبیله‌ای به یک واحد سیاسی متمرکز بوده است. معماری باشکوه، نگهداری سوابق اداری (مانند مُهر و موم‌های گِلی) و گورنهاده‌ها همگی گواه جامعه‌ایست که سلسله‌مراتب، کنترل دولت و قدرت نمادین را می‌آزماید.
این سلاح‌ها احتمالاً نه تنها در جنگ واقعی نقش داشتند، بلکه برای نمایش قدرت سیاسی نیز به کار می‌رفتند. در بسیاری از تمدن‌های اولیه، سلاح‌های نخبگان در زمینه‌های آیینی به منظور اثبات مشروعیت و ایجاد ترس استفاده می‌شدند.
ارزش آیینی یا کاربردی
آیا این شمشیرها در نبرد به کار می‌رفتند یا تنها نماد جایگاه اجتماعی بودند؟ این پرسش همچنان باستان‌شناسان را مجذوب خود کرده است. تزئینات ظریف نقره‌ای و کشف شدن در بسترهای معماری نخبگان، نشان می‌دهد این شمشیرها سمبل جایگاه بوده‌اند. با این حال، فناوری ساخت و صنعتگری بکاررفته در آن‌ها نشان می‌دهد احتمالاً کاربردی هم بوده‌اند.
اگرچه طراحی آن‌ها با شمشیرهای بلند و دولبه‌ی دوره‌های بعد تفاوت دارد، اما این سلاح‌ها ممکن است برای درگیری‌های نزدیک عصر برنز کاملاً مناسب بوده باشند. در دورانی که ارتش‌های سازمان‌یافته و ایستاده وجود نداشت، قدرت بیشتر در دست سران محلی و نخبگان جنگجو بود. یک شمشیر خوش‌دست و خوش‌ساخت، هم به عنوان سلاح و هم به عنوان نماد، می‌توانست دارایی تعیین‌کننده‌ای باشد.
زمینه جغرافیایی و فرهنگی
ارسلان‌تپه در فاصله ۷ کیلومتری از مالاتیای امروزی و در حاشیه غربی رود فرات است. این موقعیت جغرافیایی، آن را در تقاطع آناتولی، بین‌النهرین و قفقاز قرار می‌داد و به این ترتیب محل تلاقی تبادل فرهنگی و فناوری بود. شبکه‌های تجاری، مواد معدنی فلزی را از مناطق دوردست به اینجا می‌آوردند و تأثیرات فرهنگی نیز همزمان منتقل می‌شدند که در عناصر معماری و هنری ترکیبی محوطه قابل‌مشاهده است.
خود تپه لایه‌های سکونتگاهی دارد که به هزاره ششم پیش از میلاد بازمی‌گردند و شواهدی از یکی از نخستین دولت‌شهرهای شناخته‌شده در تاریخ بشر را ارائه می‌دهند. باستان‌شناسان کنار شمشیرها، کاخ‌ها، معابد، انبارها و سکوی آیینی کشف کرده‌اند که همه نشان‌دهنده جامعه‌ای بسیار سازمان‌یافته و پیشرفته است.
در مجموعه کاخ، سلاح‌هایی مانند شمشیر، خنجر و سرنیزه‌هایی از جنس آلیاژ مس آرسنیکی با تزئینات نقره‌ای کشف شدند، همراه با پایه‌های بلند میوه‌خوری و گلدان‌های بلند به سبک بین النهرین
شمشیرهای ارسلان‌تپه تنها یادگاری از گذشته نیستند، آن‌ها کلیدهایی برای درک برخی از بنیادی‌ترین گذارهای بشرند: از سنگ به فلز، از قبیله به دولت و از شکارچی به سرباز.
این‌ها بازگوکننده‌ی داستان نوآوریِ برخاسته از نیاز هستند، قدرتی که از راه صنعتگری بیان میشد و تمایل انسان برای شکل دادن، دفاع و تسلط بر جهان.
مترجم: زهرا ذوالقدر
