نقد فیلم موسی کلیم الله؛ پرخرج و ناموفق

موسا کلیم‌الله: به‌وقتِ طلوع تازه‌ترین فیلم سینماییِ ابراهیم حاتمی‌کیا است که می‌توان او را یکی از مهم‌ترین فیلم‌سازان سینمای پس از انقلاب در ایران دانست. فیلم‌سازی که می‌توان در همه‌ی فیلم‌های او ــ فارغ از ایدئولوژیِ موجود در آن‌ها که ممکن است موردقبول مخاطب باشد یا نباشد ــ ردّپاهایی از دغدغه‌هایی همیشگی را رصد کرد. برای نمونه، در ساخته‌های او همواره قهرمانی منفرد و تک‌افتاده را نظاره‌گریم که بر سرِ یک دوراهی قرار می‌گیرد: پایبندی به اعتقادِ شخصی‌اش یا انجام‌دادنِ وظیفه‌ای که دیگران بر عهده‌اش گذاشته‌اند. می‌توان ردّ چینین مسئله‌ای را در، به‌عنوانِ مثال، فیلم‌های دیده‌بان (1367)، آژانسِ شیشه‌ای (1376)، به‌رنگِ ارغوان (1383)، بادیگارد (1394) و حتا به‌وقتِ شام (1396) به‌وضوح دید. به این ترتیب، می‌توان حاتمی‌کیا را یکی از معدود مؤلفانِ سینمایی در ایرانِ پس از پنجاه‌وهفت دانست. اما باید دید که موسا کلیم‌الله تا چه اندازه با سینمای حاتمی‌کیا پیوند برقرار می‌کند.

در نگاهِ نخست، ایده‌ی ساخت چنین فیلمی در ادامه‌ی همان مؤلفه‌ای است که از سینمای حاتمی‌کیا برشمردیم. «پیامبران» به‌صورتِ عام همگی واجد ویژگی‌هایی‌اند که حاتمی‌کیا در فیلم‌های قبلیِ خود برای قهرمانان‌ش برمی‌گزید. پس چندان بی‌راه نیست که او حالا قبول کند تا پروژه‌ای این‌چنینی را بر عهده بگیرد. پروژه‌ای که در ابتدا قرار بود به‌نویسندگی و کارگردانیِ فرج‌الله سلحشور و به‌عنوانِ سریالی برای صداوسیما آماده شود و بعد از فوتِ او در سال 1394 و پس از کش‌وقوس‌هایی، به ابراهیم حاتمی‌کیا سپرده شد. اما آن‌چه بر پرده دیده می‌شود بیش از آن‌که یادآورِ سینمای حاتمی‌کیا باشد، مشابهِ دنیایی است که از ساخته‌های قبلیِ سلحشور به‌خاطر داریم. موسا کلیم‌الله، هم در فیلم‌نامه و هم در میزانسن، دقیقن شبیهِ سریال یوسف پیامبر است که سلحشور مابین سال‌های 1383 تا 1387 ساخته بود.

همان‌گونه که پیش‌تر ذکر شد، این فیلم نسخه‌ای سینمایی از یک سریالِ تلویزیونی است. بنابراین، شاید کلیشه‌های فراوانِ موجود در فیلم‌نامه را بتوان از این طریق توجیه کرد. اما بسیار تعجب‌برانگیز است که ابراهیم حاتمی‌کیایی که سریال‌های قبلی‌اش برای تلویزیون ــ خاکِ سرخ (1381) و حلقه‌ی سبز (1386) ــ  چندان رنگ‌وبویی از این کلیشه‌ها نداشت و اتفاقن در زمانِ خود پیشرو محسوب می‌شد، چرا تن به ساختِ چنین فیلم تخت و بی‌فرازوفرودی داده است. فیلم‌های حاتمی‌کیا همواره با موقعیت‌هایی متناقض و درگیرکننده و دوراهی‌های منطقی/عاطفی، مخاطب را با خود همراه می‌کردند؛ اما موسا کلیم‌الله هیچ‌کدام از این ویژگی‌ها را ندارد و بیش‌تر تلاشی برای بازآفرینیِ عین‌به‌عینِ فیلم‌های مقوایی و پُرازکلیشه‌ی فرج‌الله سلحشور به‌نظر می‌رسد.

در ادامه‌ی متن، بخش‌هایی از فیلم فاش می‌شود.

البته چنین وضعیتی را می‌توان در محمد رسول‌الله (مجید مجیدی، 1394) نیز رصد کرد. فیلمی با بودجه‌ای 62 میلیارد تومانی ــ آن هم در آن زمان! ــ که با زمانی نزدیک به سه ساعت، فقط از تولد تا کودکیِ پیامبر اسلام را به نمایش می‌گذاشت. به‌نظر می‌رسد که فیلم‌سازِ ایرانی در مواجهه با سوژه‌های مذهبی، و احتمالن تحت‌فشار و تأکیدِ سرمایه‌گذار، خود را ملزم می‌داند تا همه‌ی جزئیات و داستانک‌های فرعی و حاشیه‌ای و بعضن کم‌اهمیت را تصویر کند و همین مسئله نیز سبب می‌شود تا زمانِ فیلم طولانی و ریتمِ اتفاقات کند شود. مسئله‌ای دیگر نیز که باعث می‌شود جذابیتِ این‌گونه فیلم‌ها برای مخاطب تنزل یابد این است که بخشِ بسیار زیادی از آن خرده‌داستان‌ها چیزهایی‌اند که مخاطب از قبل آن‌ها را می‌داند و در جریانِ روایتِ سینمایی، ارمغانی از جنسِ غافل‌گیری یا ارائه‌ی اطلاعاتی که او پیش‌تر نمی‌داند برای‌ش به همراه نمی‌آورد.

به موسا کلیم‌الله بازگردیم. فیلمی که حتا از پتانسیل‌ها و ایده‌های بالقوه‌ی داستان‌ش نیز بهره‌ای نمی‌برد یا درست به آن‌ها نمی‌پردازد. برای مثال، به صحنه‌ای رجوع کنیم که سربازانِ فرعون تصمیم می‌گیرند تا به‌بهانه‌ی ضیافتی از جانبِ فرعون، مردانِ لاوی را برای یک شب از همسران‌شان جدا نگه دارند. این تلاش در اثرِ اتفاقی ناگهانی، مثل بارش تگرگ، ناکام می‌ماند؛ اما این پرسش‌ را برای بیننده‌ی جدیِ سینما ایجاد می‌کند که برای اجرای چنین تصمیمِ مهمی که درنهایت به بقای حکومتِ فرعون پیوند می‌خورد، چرا فرعونیان آن مردها را در فضایی سربسته و یا دور از خانه‌های خودشان جمع نکردند؟ ابتدایی‌ترین و منطقی‌ترین سؤالی که یک روایتِ سینمایی باید به آن پاسخ دهد. مضاف بر این، پرداختن به کاراکتر مادرِ موسا (با بازی مریلا زارعی) ــ به‌عنوانِ تنها زنی که بر او وحی نازل شده است ــ نیز بسیار ناکافی و خام‌دستانه است و چیزِ برجسته‌ای از این کاراکتر، که لایق چنین معجزه‌ی عظیمی است، دیده نمی‌شود. صرفِ نمایش او در کبوترخانه و رسیدگی به پرندگان ــ به‌عنوانِ نمادهایی از «آزادی» ــ نمی‌تواند برای چنین شخصیتی کافی باشد. جدا از این، به صحنه‌ی نزولِ وحی به او توجه کنید که تا چه اندازه ساده‌انگارانه و بدونِ میزانسنی گیرا و فکرشده به اجرا درآمده است.

با توجه به همه‌ی مواردِ ذکرشده، باید موسا کلیم‌الله را تجربه‌ای شکست‌خورده در کارنامه‌ی سینماییِ ابراهیم حاتمی‌کیا به‌حساب آورد. فیلمی با ریتمی نامتناسب و خسته‌کننده، بازی‌های اغراق‌شده، شخصیت‌پردازیِ بسیار ضعیف، دیالوگ‌های کلیشه‌ای، فصاسازیِ غیرقابل‌باور، صحنه‌های اضافی و پرداختنِ سطحی و سرسری به یکی از جذاب‌ترین سوژه‌های مذهبی و اسطوره‌ای تاریخ.