این تبرهای «۳ میلیون ساله» را چه کسی ساخته است؟

فرادید| ابزارهای سنگی اُلدوان که قدمت آن‌ها به حدود ۳.۳ تا ۲.۶ میلیون سال پیش بازمی‌گردد، نخستین بار در ناحیه‌ای یافت شده‌اند که امروزه بخشی از کشور «کنیا» است. این ابزارها که گواه نخستین شواهدِ رفتار فرهنگی در گونه بشر هستند، از قدیمی‌ترین نشانه‌های فناوری به‌شمار می‌آیند. با وجود شناخته‌شده بودن این ابزارها میان باستان‌شناسان و پژوهشگران، هویت دقیق سازندگان آن‌ها هنوز در هاله‌ای از ابهام قرار دارد. اما پژوهشی جدید تلاش کرده با ارزیابی شواهد، دایره‌ی گزینه‌های ممکن را محدودتر کند. 

به گزارش فرادید، نخستین نمونه‌های این ابزارها در دره‌ی اُلدووای در تانزانیا در دهه‌ی ۱۹۳۰ کشف شد، اما نمونه‌های دیگری نیز در نواحی شرقی، مرکزی و جنوبی آفریقا به‌دست آمده‌اند. قدیمی‌ترین این ابزارها در محل باستانی «گونا» (Gona) در اتیوپی پیدا شده‌اند. بیشتر این ابزارها لبه‌های تیز دارند، لبه‌هایی که از راه ضربه زدن و جدا کردن تکه‌هایی از سنگ به‌وجود آمده‌اند. این ساختار به آن‌ها قابلیت بریدن، خرد کردن یا خراشیدن می‌دهد. 

اهمیت تاریخی این ابزارها سبب شده که به یکی از شناخته‌شده‌ترین و جستجوشده‌ترین موضوعات پژوهشی در فناوری سنگی تبدیل شوند. با این حال، هنوز به‌درستی نمی‌دانیم چه گونه‌ای از انسان‌نماها (هومینین‌ها) آن‌ها را ساخته‌اند. ابتدا، این ابزارها به یک گونه خاص نسبت داده می‌شدند، اما امروزه باور ما اینست که گستره‌ی گوناگون ابزارهای اُلدوان به‌قدری زیاد است که نمی‌توان آن‌ها را به یک سرده‌ی خاص نسبت داد. به‌ویژه در مناطق جنوبی آفریقا و الجزایر، شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد ممکن است چند گونه‌ی متفاوت از انسان‌نماها این ابزارها را ساخته باشند. 

تبرهای سنگی کشف‌شده در اتیوپی که به ۱.۷ میلیون سال پیش بازمی‌گردند

در گذشته، پیش از آنکه احتمال نقش گونه‌ای از جنس Homo (انسان) مطرح شود، بیشتر گمان می‌رفت گونه‌ای به نام پارانتروپوس بویسی (Paranthropus boisei)؛ یکی از گونه‌های استرالوپیتکوس از دوره‌ی پلیستوسن آغازین، این ابزارها را ساخته است. اما اکنون باور رایج اینست که گونه‌ای مانند Homo habilis (انسان ماهر) با داشتن مغز بزرگ‌تر و دستان توانمندتر، گزینه‌ی محتمل‌تری برای ساخت این ابزارها بوده است. با این حال، یافته‌های اخیر نشان می‌دهند قدمت برخی ابزارهای اُلدوان حتی به ۳.۳ میلیون سال پیش برمی‌گردد، یعنی پیش از پیدایش سرده‌ی هومو. بنابراین، این احتمال مطرح می‌شود که حتی گونه‌های پیش از Homo (انسان) نیز قادر به ساخت ابزار بوده‌اند. 

در نتیجه، اکنون دوباره گونه‌هایی مانند پارانتروپوس بویسی (Paranthropus boisei)، همراه با هومو رودولفِنسیس (Homo rudolfensis)، هومو اِرِکتوس، استرالوپیتکوس گارهی (Australopithecus garhi) و استارلوپستکوس آفریکانوس (Australopithecus africanus) در فهرست گزینه‌های نهفته قرار دارند. حتی برخی پژوهشگران بر این باورند که ممکن است چند گونه به‌شکل همزمان در مکان‌های مختلف ابزارهای اُلدوان را ساخته و استفاده کرده باشند. 

این نکته پیچیده و چندوجهی است، اما پژوهش جدیدی با بهره‌گیری از مدل‌سازی آماری توانسته گزینه‌ها را محدودتر کند. گروهی بین‌المللی از پژوهشگران، با بررسی زمان هم‌پوشانی گونه‌های مختلف انسان‌نما با ابزارهای اُلدوان، از روش مدل‌سازی برآورد خطی بهینه (optimal linear estimation) استفاده کرده‌اند تا زمان پیدایش و ناپدید شدن هر گونه و نیز ابزارها را تخمین بزنند. 

بر اساس این مدل، فناوری اُلدوان نخستین بار حدود ۳.۲۵ میلیون سال پیش پدیدار شده و تا حدود ۱.۲ تا ۱.۶ میلیون سال پیش ادامه یافته که این تخمین، آن را به طولانی‌ترین سنت فرهنگی شناخته‌شده در تاریخ انسان تبدیل می‌کند. همچنین، نتایج نشان دادند که پدیدار شدن برخی گونه‌های انسان و انقراض گونه‌های قدیمی‌تر مانند اُسترالوپیتکوس (Australopithecus) با آغاز و پایان این ابزارها هم‌زمان بوده است. 

پژوهشگران در مقاله‌ی خود نوشته‌اند: 

«گونه‌ی اُسترالوپیتکوس آفارِنسیس (Australopithecus afarensis) در همه بازه‌ی زمانیِ بودنش، از جمع سازندگان ابزارهای اُلدوان کنار گذاشته شده، چرا که هیچ‌گونه هم‌پوشانی زمانی میان فسیل‌های شناخته‌شده‌ی این گونه و مکان‌های یافت‌شده‌ی ابزارها وجود ندارد.» 

آن‌ها همچنین اشاره می‌کنند شواهد وابسته به استرالوپیتکوس آفریکانوس و پارانتروپوس روبوستوس نیز برای اثبات نقش آن‌ها در ساخت این ابزارها بسیار محدود است. 

«این به آن معنا نیست که بدون‌تردید استرالوپیتکوس آفریکانوس یا پارانتروپوس روبوستوس هرگز ابزارهای اُلدوان نساخته‌اند؛ هم‌پوشانی زمانی بین محل‌های یافت فسیل‌های این دو گونه و ابزارها وجود دارد، و خطای زمانی چشمگیر نیز ممکن است وجود داشته باشد، اما نشان می‌دهد داده‌های ما از روشنی کافی برخوردار نیست و باید به سایر منابع شواهد ساخت ابزار توجه بیشتری شود.» 

در نهایت، تیم پژوهشی به این نتیجه رسید که هیچ گونه یا سرده‌ی منفردی به‌تنهایی عامل ساخت ابزارهای اُلدوان نبوده است. به‌احتمال زیاد، مجموعه‌ای از گونه‌ها از جمله پارانتروپوس بویسی در ساخت و استفاده از این ابزارها نقش داشته‌اند؛ نتیجه‌ای که سایر پژوهش‌ها نیز به آن رسیده‌اند. 

پژوهشگران در توضیح خود اضافه کرده‌اند: 

«احتمال دارد داده‌های فرهنگی میان گونه‌های اولیه‌ی انسان و پارانتروپوس بویسی منتقل شده باشد، به‌شکلی که پارانتروپوس بویسی توانایی ساخت ابزارهای اُلدوان را به دست آورده باشد، اما این انتقال حتماً از راه یادگیری اجتماعی مستقیم (مانند تقلید، الگوبرداری یا آموزش) نبوده است. روش‌هایی مانند مهندسی معکوس یا همگرایی فرهنگی نیز می‌توانند توضیح این امر باشند.» 

در حالی که گونه‌هایی مانند هومو اِرِکتوس ابزارهای پیشرفته‌تر آشولی را توسعه می‌دادند، ممکن است گونه‌هایی چون پارانتروپوس بویسی همچنان به ساخت و استفاده از ابزارهای ابتدایی‌تر اُلدوان ادامه داده باشند.

مترجم: زهرا ذوالقدر