گنج مقبرۀ ۴ هزارسالۀ یک دختر جوان در خراسان شمالی کشف شد

فرادید| این گور که به اوایل هزاره دوم پیش از میلاد تعلق دارد، یکی از پرزرق و برق‌ترین گورها در این مکان و همچنین از مهم‌ترین یافته‌ها در کل منطقه فرهنگی خراسان بزرگ محسوب می‌شود. 

به گزارش فرادید، این کشف توسط تیمی به سرپرستی دکتر علی وحدتی و همکاری پژوهشگرانی چون رافائل بیسکونه، روبرتودان و ماری-کلود ترموی انجام شده است. پژوهش آن‌ها دفن دختری زیر ۱۸ سال را با ۳۴ شیء لوکس از جمله طلا، برنز، عاج، کلریت، سرپانتین، لاجورد و سفال مستند کرده است. 

بازنگری یک تمدن

دکتر وحدتی توضیح می‌دهد که توجهش به تپه چلو به دلیل حضور غیرمنتظره اشیایی بوده که همواره به مجموعه باستان‌شناسی باختری-مارگیانا (BMAC) نسبت داده می‌شوند. این مواد پیش‌تر تنها در مناطقی مانند ترکمنستان و شمال افغانستان شناخته شده بودند. کشف این اشیاء در عمق خاک ایران دکتر وحدتی و تیمش را بر آن داشت تا چارچوب فرهنگی گسترده‌تری به نام «تمدن خراسان بزرگ» (GKC) پیشنهاد دهند. 

تمدن خراسان بزرگ که در پایان هزاره سوم پیش از میلاد شکل گرفت، به سرعت در آسیای مرکزی گسترش یافت و بخش‌هایی از ایران امروزی، ترکمنستان، افغانستان و ازبکستان را دربرگرفت. تا اوایل هزاره دوم پیش از میلاد، این تمدن شبکه‌های گسترده تجاری برقرار کرده بود که به دره سند (موهنجودارو)، شهرهای بین‌النهرین و سواحل خلیج فارس می‌رسید. اشیای یافت‌شده در عراق، پاکستان و مناطق ساحلی خلیج فارس گواه نقش این تمدن در تبادل منطقه‌ای کالاهایی همچون کلریت، فلزات و سنگ‌های نیمه‌قیمتی است. 

خراسان و مناطق همسایه

گور شماره ۱۲ در تپه چلو: نگاهی به گذشته

گور شماره ۱۲ در تپه چلو به دلیل ثروت و اشیای نمادین درونش بسیار ویژه است. دفن همسو با آیین‌های رایج گورستان چلو بود: زن جوان در حالت جمع‌شده به پهلوی راست رو به جنوب‌شرقی قرار گرفته بود. ظرف‌های سفالی بالای سر، پشت بدن و نزدیک پاها چیده شده بودند. 

از ۳۴ شیء دفن شده می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: 

• دوازده ظرف سفالی، شامل کوزه‌های بزرگ ذخیره‌سازی
• سیزده شیء فلزی مانند گوشواره‌های طلایی، یک حلقه طلا، چهار سنجاق برنزی (یکی شبیه دستی که گل رز را گرفته)، یک آینه برنزی و دو دستبند
• هفت شیء سنگی از جمله سه ظرف آرایشی کلریت که یکی از آن‌ها منقوش به شکل مارها و عقرب‌ها بود، مهره‌ها و مهر استامپی با طرح دو پای انسان درون یک نقش دایره‌ای
• دو سنجاق عاجی که شاید زینت مو بودند یا کاربرد آیینی داشتند 

ثروت این گور نشان می‌دهد زن جوان جایگاه اجتماعی مهمی داشته است. به گفته دکتر وحدتی، حضور مهرهای گوناگون نشان می‌دهد که او در تجارت یا حکومت نقش داشته، کارکردهایی که همواره به افراد برگزیده در جوامع عصر برنز نسبت داده می‌شود. 

ظرف کلریتی با نقش‌مایه‌های مار و عقرب. تصویر بالا از تپه چلو و تصویر پایین از باختر

زنان بلندپایه در عصر برنز ایران

جالب است که گورهای زنان در تپه چلو همواره باشکوه‌تر از گور مردان است. این مورد گمانه‌زنی‌های رایج درباره نقش‌های جنسیتی در جوامع اولیه پیچیده را به چالش می‌کشد و نشان می‌دهد زنان در تمدن خراسان بزرگ ممکن است نقش‌های برجسته اجتماعی داشته‌اند. اشیایی همچون آینه، جعبه‌های آرایشی، جواهرات و غذاهای نذری (مانند استخوان‌های گوسفند در ظروف پخت‌وپز) گواه جایگاه اجتماعی و باورهای مذهبی درباره زندگی پس از مرگ است. 

پنجره‌ای به شبکه فرهنگی گسترده‌تر

در جریان چهار فصل کاوش، ۳۸ گور در تپه چلو شناسایی شده که بسیاری در قالب خانوادگی گروه‌بندی شده‌اند. در حالی که فرسایش برخی گورها را نزدیک سطح آشکار کرده (گور ۱۲ تنها ۱۵ سانتی‌متر عمق داشت)، در لایه‌های زیرین گورهای قدیمی‌تر و حفره‌های ذخیره‌سازی پیدا شد که نشانه سکونت بلندمدت و تداوم فرهنگی است. 

جایگاه راهبردی تپه چلو در مسیرهای بازرگانی باستانی که فلات ایران را به آسیای مرکزی وصل می‌کند اهمیت آن را دوچندان می‌کند. پژوهشگران باور دارند این مسیر ممکن است پیش‌درآمد راه‌های ابریشم بعدی بوده باشد. 

پژوهش‌های آینده شامل آنالیز ایزوتوپی و DNA برای کشف داده‌های بیشتر درباره رژیم غذایی، نیاکان و تحرک افراد خواهد بود. پژوهش‌های فن‌آورانه روی اشیا نیز برای درک فنون ساخت و پویاشناسی تجارت در جریان است. 

مهر سنگ‌آهکی و مهره‌های تزئینی از مرمر سفید متعلق به گور شماره ۱۲

به گفته دکتر وحدتی: «چیزهایی که در تپه چلو کشف می‌کنیم، فهم ما از تمدن‌های اولیه در آسیای مرکزی را دگرگون می‌کند. تمدن خراسان بزرگ دیگر بازیگر حاشیه‌ای نیست، بلکه مرکزی‌ترین نقش را در ارتباطات، نوآوری و توسعه فرهنگی عصر برنز داشته است.»

مترجم: زهرا ذوالقدر