«فنیقی‌ها» چه کسانی بودند و چه خدایانی را می‌پرستیدند؟
این دریانوردان با وجود اینکه استادان تجارت شناخته می‌شوند، هرگز یک ملت واحد نبودند. گروه‌های گوناگون شهرهای قدرتمندی در سراسر مدیترانه بنا کردند و پژوهش‌های تازه نشان می‌دهد تاریخ آن‌ها بسیار کهن‌تر از آن چیزیست که پیش‌تر گمان می‌کردیم.
فرادید| فنیقی‌ها هرگز به‌عنوان یک ملت واحد وجود نداشتند یا دست‌کم مردمی که ما امروز آن‌ها را فنیقی می‌نامیم، هرگز خود را با این نام نمی‌شناختند. آن‌ها اغلب خود را ساکن یک شهر خاص می‌دانستند: صور، صیدا، جُبَیل (که یونانی‌ها آن را بیبلوس می‌نامیدند)، بیروتوس (بیروت) یا اَرادوس (اَرواد)، اما هرگز خود را بخشی از یک جمع فنیقی معرفی نمی‌کردند. هر شهر فنیقی مستقل بود: مردم گویش‌های متفاوتی داشتند و هر شهر مجموعه‌ای از خدایان، نهادها و سیاست خارجی خودمختار داشت.
به گزارش فرادید، اصطلاح «فنیقی» (Phoinikè) واژه‌ای یونانی است که نخستین بار در اشعار هومری قرون هشتم و هفتم پیش از میلاد به‌کار رفت. این واژه به مردم و منطقه‌ای در امتداد ساحل امروزی لبنان اشاره دارد. دلیل انتخاب این نام روشن نیست؛ معنای آن «بنفش مایل به سرخ» است و ممکن است به رنگ پوست آفتاب‌سوخته فنیقی‌ها اشاره داشته باشد یا محتمل‌تر است که به رنگدانه ارغوانی گران‌بهایی که آن‌ها برای رنگ‌آمیزی پارچه‌های خود استفاده می‌کردند.
یکی از کهن‌ترین کتیبه‌های فنیقی که تاکنون کشف شده، سنگ نورا است که به سده نهم یا هشتم پیش از میلاد بازمی‌گردد و در ساردینیا کشف شد؛ همان مکانی که در کتیبه به آن اشاره شده است
دیدگاه نادرست درباره فنیقی‌ها به‌عنوان یک ملت واحد، موجب شد این فرض شکل بگیرد که بنیان‌گذاران شهرهای فنیقی در گذشته‌ای دور از جای دیگری به سواحل لبنان امروزی مهاجرت کرده‌اند. نویسندگان یهودی، یونانی و رومی برپایه‌ی همین فرضیه، نظریه‌های مختلفی درباره خاستگاه فنیقی‌ها ارائه کردند.
شهرهای بندری فنیقی
نویسندگان یونانی و رومی فرضیه‌های مختلفی درباره خاستگاه فنیقی‌ها مطرح کردند. به گفته هرودوت، آن‌ها از دریای اریتره آمده‌اند که برخی منابع موقعیت آن را بین شاخ آفریقا و شبه‌جزیره عربستان می‌دانند. استرابو و پلینیوس پیر منطقه خلیج فارس را خاستگاه اصلی فنیقی‌ها معرفی کردند. جاستین نوشته که فنیقی‌ها به‌دلیل زلزله‌ای در سرزمین اصلی خود مجبور به مهاجرت به شام شدند، هرچند زمان و مکان دقیق این زلزله را مشخص نکرده است. احتمال دارد این زلزله در سوریه، منطقه‌ای از بین‌النهرین یا سواحل دریای سرخ رخ داده باشد.
مرزهای امروزی، نقشه‌های NGM
یک مجسمه سرامیکی لعاب‌دار متعلق به سده دوازدهم پیش از میلاد، گمان می‌رود تصویر یک زندانی فنیقی رامسس سوم را نشان دهد
در ماهی غنی‌تر از شن
تابوت‌های انسان‌نما به سبک مصری که به سده چهاردهم یا سیزدهم پیش از میلاد تعلق دارند
پاپیروس آنستازی یکم، متنی طنزآمیز که در سده سیزدهم پیش از میلاد و در دوره سلطنت فرعون مصر، رامسس دوم نگارش شده شامل شرح کوتاهی از شهرهای ساحلی کنعان تحت کنترل مصر می‌شود. این متن به شکل نامه‌ای از یک کاتب مصری نوشته شده، هرچند ممکن است بیشتر جنبه ادبی داشته باشد.
یک بخش از آن به شهرهای مردمی اختصاص دارد که یونانی‌ها بعدها آن‌ها را فنیقی نامیدند: «به تو از شهری دیگر و رازآلود خواهم گفت. نام آن بیبلوس است؛ چگونه است و الهه‌اش کیست، بار دیگر؟ تو هرگز پا به آن نگذاشته‌ای. بیا به من درباره بیروت، صیدا و صرفتا بیاموز … آن‌ها از شهری دیگر در دریا سخن می‌گویند، صور نام بندر آن است. آب با قایق به آن منتقل می‌شود و در ماهی غنی‌تر از شن است.»
این متن دیدگاهی به دانش مدیران مصری درباره کنعان ارائه می‌دهد. به راه‌ها، چیدمان شهرها و ثروت منطقه اشاره دارد و این داده‌ها چند قرن پیش از آغاز دوران طلایی تجارت فنیقی‌ها در مدیترانه ارائه شده است.
سرنخ‌هایی از باستان‌شناسی
با این حال، تازهترین داده‌های تاریخی و باستان‌شناسی تمام این فرضیات باستانی درباره خاستگاه فنیقی‌ها را رد می‌کند. سنت‌های یونانی‌رومی تنها می‌توانستند درباره فنیقی‌ها گمانه‌زنی کنند؛ مردمی که تاریخ واقعی‌شان تا حد زیادی ناشناخته بود. اما کشفیات باستان‌شناسی در حال آشکار کردن شواهدی هستند که نشان می‌دهند به‌راستی چه اتفاقی افتاده است.
اگرچه خاستگاه نهایی مردمانی که بعدها فنیقی شدند در هاله‌ای از ابهام است، اما در دورانی که شهرهای بزرگ آن‌ها شکل گرفت، آن‌ها در سواحل شام مدیترانه و کنار کنعانی‌های همسایه مستقر بودند. پژوهش‌های اخیر نشان می‌دهد فنیقی‌ها وارث مستقیم فرهنگی بودند که دست‌کم از هزاره سوم پیش از میلاد در شام وجود داشت: فرهنگ کنعانی‌ها!
معبد ستون‌های هرمی: این مکان مقدس به‌نام استل‌ها، ستون‌های سنگی دارای کتیبه‌های نیایش که در محوطه آن قرار دارند، نام‌گذاری شده است. این معبد بین سال‌های ۱۶۰۰ تا ۱۲۰۰ پیش از میلاد در جبَل بنا شد
کنعانی‌ها بیشتر از راه کتاب مقدس شناخته شده‌اند و به‌عنوان مردم بومی فلسطین معرفی شده‌اند که در برابر فتح سرزمین خود مقاومت کردند؛ فتحی که به شکل سنتی نزدیک سال ۱۲۰۰ پیش از میلاد تاریخ‌گذاری شده است. با این حال، دوران اوج کنعان زودتر و در هزاره دوم پیش از میلاد بود، زمانی که فرهنگ کنعانی در سراسر شام از سرزمین‌های امروزی فلسطین تا جنوب سوریه گسترش یافت. مردمان مختلف سامی منطقه، مجموعه‌ای از دولت‌شهرها را ایجاد کردند که در آن‌ها گویش‌های مختلفی از یک زبان سامی غربی رایج بود. این دولت‌شهرها روابط تجاری با دیگر مناطق مدیترانه شرقی را حفظ می‌کردند. ارزش استراتژیک سرزمین کنعان و فراوانی منابع خاص از جمله چوب سرو موجب شد امپراتوری‌های خاور نزدیک و مصر همواره تلاش کنند این سرزمین را تحت کنترل خود درآورند. کمابیش به مدت سه قرن، فراعنه مصر در دوره پادشاهی نوین بر کنعان فرمانروایی کردند.
خدای طاعون: این مجسمه که از برنز و ورق طلا ساخته شده به رشف، خدای طاعون و جنگ اختصاص دارد. این اثر در معبد ستون‌های هرمی در جبَل کشف شده است
ریشه‌های کنعانی
تداوم روشنی میان فرهنگ کنعانی در هزاره سوم و دوم پیش از میلاد و تمدن فنیقی در هزاره نخست پیش از میلاد وجود دارد. باستان‌شناسی نشان داده که شهرهای فنیقی مانند جبَل و صور دست‌کم از عصر برنز آغازین (حدود ۳۵۰۰–۲۰۰۰ پیش از میلاد) کمابیش به‌شکل پیوسته توسط نیاکان مردمی که بعدها فنیقی نامیده شدند، مسکون بوده‌اند. این شهرها روی دماغه‌ها یا جزایر بنا شده بودند و این موقعیت به آن‌ها اجازه می‌داد زمین‌های کشاورزی پیرامون و خلیج‌ها و بنادر طبیعی را که برای فعالیت‌های تجاری‌شان حیاتی بود، کنترل کنند.
برپایه‌ی منابع مکتوب، نزدیک سال ۱۲۰۰ پیش از میلاد، منطقه با بحران ناشی از هجوم مردمان دریا مواجه شد؛ گروه‌هایی از دزدان دریایی که از سواحل غربی آناتولی و دریای اژه آمده بودند. هرچند شواهد باستان‌شناسی تاکنون گواه اختلالاتی در تجارت است، اما فنیقی‌ها همچنان به تجارت ادامه دادند.
صور، شهری کهن
تخت آستارت، یکی از دوازده شیء مشابه که در معابد فنیقی به نمایش گذاشته شده‌اند، نزدیک صور کشف شد (دوره هلنیستی، موزه ملی، بیروت)
پروژه صور، برنامه‌ای پژوهشی به مدیریت دانشگاه پمپو فابرا بارسلونا، اسپانیا، شواهد باستان‌شناسی تازه‌ای از تاریخ کهن صور کشف کرده است. این شهر بندری محرک گسترش استعماری فنیقی‌ها در مدیترانه بود.
در مرحله نخست این برنامه، از ۱۹۹۷ تا ۲۰۱۰، تیم پژوهشی روی حفاری‌های مکان ال باس، بزرگ‌ترین گورستان فنیقی در لبنان تمرکز داشت؛ جایی که نزدیک ۲۵۰ خمره خاکستر سوزانده‌شده وابسته به بازه زمانی ۹۰۰ تا ۶۰۰ پیش از میلاد کشف شد. مرحله دوم برنامه (۲۰۱۳ تا ۲۰۱۹) روی بررسی منطقه آکروپولیس متمرکز بود. از جمله برجسته‌ترین یافته‌ها، بقایای باشکوه یک مکان مقدس بود که به سال ۶۰۰ پیش از میلاد بازمی‌گردد.
از آنجا، تیم پژوهشی توانست به لایه‌های اولیه زمین نفوذ کند که تأیید کرد صور بین پایان هزاره چهارم و آغاز هزاره سوم پیش از میلاد بنیان‌گذاری شده، چه‌بسا به‌عنوان یک بندر در شبکه بازرگانی باستانی موسوم به راه بیبلوس، مسیری برای تجارت روغن، شراب و چوب سرو میان بین‌النهرین، ترکیه، کرت، قبرس و مصر.
این تصور که فنیقی‌ها مردمی قدرتمند در زمینه تجارت بوده‌اند و این ویژگی تازه‌ای در هزاره اول پیش از میلاد نبوده، در لوح‌هایی که نزدیک ۲۳۰۰ پیش از میلاد در شهر سوری ابلا کشف شده‌اند، اثبات شده است. این متون نشان می‌دهند جبَل آن زمان واسطه‌ای در تجارت بین‌المللی میان مدیترانه و شهرها و پادشاهی‌های آسیا بوده، به‌ویژه در زمینه منسوجات، فلزات و چوب.
بعدها، در عصر برنز متأخر (نزدیک ۱۶۰۰ تا ۱۲۰۰ پیش از میلاد)، جبَل، صیدا و صور همراه اوگاریت، اصلی‌ترین بنادر تجاری شرق مدیترانه بودند و توقفگاه‌های مهم در مسیرهای زمینی و دریایی میان مصر، میسنا، شام-فلسطین، قبرس و بین‌النهرین به شمار می‌آمدند.
شواهد نشان می‌دهد گویش‌های مختلفی که فنیقی‌ها به‌کار می‌بردند، وابسته به گروه گویش‌های کنعانی از زبان‌های سامی شمال‌غربی بوده است. نزدیک‌ترین زبان‌ها به فنیقی، عبری و آرامی هستند. فنیقی‌ها حتی می‌توانند بازیگر اصلی در اختراع الفبا شناخته شوند که یکی از مهم‌ترین پیشرفت‌ها در تاریخ بشر به‌شمار می‌آید. الفبای آن‌ها بر پایه و تثبیت شکل‌های پیشین نوشتاری ساخته شد که در کتیبه‌های موسوم به پروتو-کنعانی در مکان‌هایی مانند ایزبِت سارتا و سرابت الخدیم یافت شده و همچین الفبای میخی اوگاریت را نیز شامل می‌شود.
بندر جزیره‌ای: یک بازسازی، شهر جزیره‌ای صور در دوره پیش از هلنیستی را نشان می‌دهد. زمانی که اسکندر بزرگ سال ۳۳۲ پیش از میلاد صور را محاصره کرد، یک پل خاکی از خشکی به سمت شهر ساخت که کمابیش به آن می‌رسید تا اینکه با آب‌های عمیق مواجه شد
فرهنگی متمایز
به نظر می‌رسد دین فنیقی‌ها نیز در اصل از دین کنعانی باستان تکامل یافته باشد. آن‌ها به پرستش خدایان سنتی کنعانی مانند بعل، اِل، عنات، آستارت، رشف، کوثار و بعلت جبَل (بانوی بیبلوس) ادامه دادند. بعدها، شهرهای فنیقی به دلیل ارتباط با دیگر گروه‌ها از جمله آشوریان، بابلیان، آرامیان، عبریان، فلسطینیان و یونانیان، خدایان دیگری را هم به آیین‌شان افزودند. آن‌ها همچنین شروع به پرستش خدایانی مانند ملقارت و تانیث کردند که در پانتئون کنعانی‌های هزاره دوم پیش از میلاد جای نداشتند. بنابراین، فنیقی‌ها دینی مستقل توسعه دادند، اما پیوند محکمی با فرهنگ کنعانی پیشین حفظ کردند.
ال: نمای نشسته‌ای از ال، خدای آفرینش کنعانی و خدای اصلی پانتئون فنیقی در سال ۱۹۸۸ در مکان اوگاریت در سوریه کشف شد.(قرن سیزدهم پیش از میلاد، موزه لاذقیه)
رشف: این مجسمه برنزی نمایانگر خدای کنعانی رشف است که با طاعون و جنگ مرتبط است. او در حالت حمله آماده است و چماق یا نیزه در دست دارد. لباسی به شکل توشک بر تن دارد و خنجری به کمر بسته و تاج بلندی بر سرش است
آستارت: این آویز طلایی در مکان تل العجول در نوار غزه کشف شد. ممکن است نمایانگر الهه کنعانی-فنیقی آستارت باشد، خدای مادر طبیعت، زندگی و باروری (موزه بریتانیا، لندن)
بعل: این ستون سنگی حجاری‌شده در اوگاریت کشف شد. بعل خدای کنعانی باروری و هواشناسی، به‌ویژه باران‌های طوفانی بود. فنیقی‌ها او را با خدای خود ملقارت، حامی شهر صور و خدای خورشید و کشاورزی مرتبط می‌دانستند
تا حدی به لطف آشفتگی‌های ناشی از مردمان دریا، شهرهای فنیقی پس از سال ۱۲۰۰ پیش از میلاد شروع به تکامل و رونق کردند. مردمان دریا بنادر رقیب مانند اوگاریت را نابود کرده بودند که دیگر بازسازی نشدند و این فرصت برای فنیقی‌ها فراهم شد تا تجارت با قبرس، یونان و مصر را در انحصار خود بگیرند. رشد شهرهای فنیقی همچنین با زوال امپراتوری‌های مصر و هیتی ممکن شد. تا قرن دهم پیش از میلاد، صور به قدرت اصلی تجاری در شام تبدیل شد. اندکی بعد، گسترشی آغاز شد که فرهنگ فنیقی را به سمت غرب، سواحل دیگر مدیترانه، شبه‌جزیره ایبری و سواحل اقیانوس اطلس آفریقا می‌برد.
مترجم: زهرا ذوالقدر
