«اخلاق نیکوماخوسی»؛ شاهکاری از ارسطو دربارۀ «راه میانه»

فرادید| این کتاب که نزدیک به ۳۵۰ پیش از میلاد در آتن نوشته شد، شاهکار ارسطو شناخته می‌شود. در این اثر، فیلسوف بزرگ به پرسش‌های بنیادین درباره‌ی زندگی نیک و غایت انسانی می‌پردازد.  این اثر به کاوش در مفهوم «یودایمونیا» می‌پردازد؛ مفهومی که می‌توان آن را به «سعادت» یا «کامیابی» ترجمه کرد. ارسطو بر این باور بود که انسان تنها از راه پرورش فضیلت‌های اخلاقی و عقلانی می‌تواند به یودایمونیا دست یابد. 

به گزارش فرادید، از مهم‌ترین اندیشه‌های کتاب، «نظریه‌ی میانه‌روی» است. ارسطو اخلاق را نه در افراط و نه در تفریط، بلکه در تعادلی ظریف میان آن دو می‌دید. به‌عنوان نمونه، شجاعت میان بزدلی و بی‌پروایی جای دارد. انسان زمانی به فضیلت دست می‌یابد که در همه‌ی خوی‌ها بتواند به این «میانه» دست یابد. 

آموزش اسکندر توسط ارسطو، اثر ژان لئون ژروم فریس

زمینه‌ی نگارش کتاب

ارسطو، فیلسوف برجسته سده‌ی چهارم پیش از میلاد، به عنوان شاگرد افلاطون در آکادمی او به شهرت رسید. او بعدها مدرسه‌ی خود را بنیان نهاد و حتی آموزگار اسکندر کبیر شد. ارسطو نویسنده‌ای پرکار بود و در موضوعات گوناگون از جمله متافیزیک، زیست‌شناسی و فضیلت به تأمل پرداخت. گفته می‌شود او نزدیک به ۲۰۰ اثر نوشته که از این میان ۳۱ اثر به‌جا مانده‌اند. اخلاق نیکوماخوسی، مهم‌ترین و برجسته‌ترین اثر او به‌شمار می‌رود. 

نمای پارتنون از پرُپایلیا، اثر جان بِیلی، ۱۸۱۹

ارسطو نزدیک سال ۳۵۰ پیش از میلاد، در حالی که در آتن اقامت داشت، کتاب «اخلاق نیکوماخوسی» را نوشت. آن زمان آتن در وضعیت ناپایداری سیاسی به سر می‌برد و بارها میان دموکراسی و الیگارشی در نوسان بود و هم‌زمان با رشد قدرت امپراتوری مقدونیه مواجه بود. این بی‌ثباتی ممکن است بر اندیشه‌های ارسطو اثر گذاشته باشد و برخی دیدگاه‌های مطرح‌شده در «اخلاق نیکوماخوسی» را می‌توان بازتابی از جامعه‌ی آتنی آن روز دانست. به احتمال زیاد، او این اثر را در واپسین روزهای حضورش در آکادمی افلاطون و پیش از رفتن به مقدونیه برای آموزش اسکندر نوشت. تأثیر افکار دیگر فیلسوفان آتنی از جمله افلاطون و سقراط در این اثر پیداست. 

احتمال دارد نام این اثر از پسر ارسطو الهام گرفته شده باشد

یک فیلسوف اثر خوزه د ریبرا

به احتمال زیاد ارسطو با الهام از فردی به نام نیکوماخوس اثر خود را «نیکوماخوسی» نامید. اغلب گمان می‌رود این نام از پسرش، نیکوماخوس گرفته شده باشد؛ فرزندی از هِرپیلیس اهل استاجیرا که پس از مرگ همسرش پیتیا یار ارسطو بود. با این حال، این احتمال وجود دارد که پسر ارسطو پس از نگارش این اثر متولد شده باشد. از سوی دیگر، ممکن است ارسطو هر دو، هم پسر و هم اثرش را به افتخار پدر خود نامیده باشد. این رسم میان فیلسوفان یونانی چندان نادر نبود؛ افلاطون نیز به نام‌گذاری دیالوگ‌های خود بر پایه شخصیت‌های حاضر در آن‌ها یا کسانی که الهام‌بخش او بودند، شهرت داشت؛ آثاری همچون «پارمنیدس»، «فایدون» و «تیمائوس». 

ارسطو فضیلت را راهی به سوی یودایمونیا می‌داند و به کاوش آن می‌پردازد

صفحه نخست نسخه‌ای از اخلاق نیکوماخوسی به زبان‌های یونانی و لاتین، ارسطو، ۱۵۶۶

ارسطو در این اثر، اخلاق را در پرتو معنای زندگی کاوش می‌کند. او به بررسی طبیعت انسان و هدف غایی زندگی، یعنی یودایمونیا می‌پردازد؛ مفهومی که امروزه اغلب به‌عنوان نوعی سعادت یا شادمانی شخصی ترجمه می‌شود. در «اخلاق نیکوماخوسی»، ارسطو بر اهمیت پرورش فضیلت، هم از دید اخلاقی و هم از دید عقلانی، به‌عنوان راه رسیدن به یودایمونیا تأکید می‌کند. او نقش مرکزی خرد و اهمیت دوستان را نیز بررسی کرده و در نهایت همه‌ی این مفاهیم را در چارچوب کمک به فضیلت و سعادت قرار می‌دهد. اگرچه ارسطو به موضوعات متنوعی اشاره می‌کند، همه‌ی آن‌ها به نقش فضیلت و چگونگی بهره‌گیری از آن برای دستیابی به یودایمونیا بازمی‌گردند. 

ارسطو آموزه خود درباره «اصل میانه‌روی» را مطرح می‌کند

باید از خودت شرمنده باشی، از کتاب جادوگر شگفت‌انگیز اُز

یکی از مهم‌ترین موضوعاتی که ارسطو در «اخلاق نیکوماخوسی» مطرح می‌کند، آموزه‌ی او درباره‌ی «اصل میانه‌روی» است. برخلاف دیگر فیلسوفان اخلاقی که بر مجموعه‌ای از قوانین و پیامدها تأکید داشتند، ارسطو بر این باور بود که رفتار اخلاقی با یافتن تعادل میان افراط و تفریط تحقق می‌یابد. او باور داشت فضیلت در میانه‌ی کمبود و افراط هر خصلت شخصیتی نهفته و زیستن در این میانه، زمینه‌ساز راه نیک زیستن است. 

خصلت شجاعت را در نظر بگیرید. شجاعت میان بزدلی (کمبود) و بی‌پروایی (افراط) جای دارد. هرچند جای دقیق آن در این طیف بسته به شرایط ممکن است تغییر کند، انسان باید همیشه در میانه‌ی این دو قرار گیرد. انسان زمانی به فضیلت راه می‌یابد که برای همه‌ی خصلت‌ها، نقطه میانه را بیابد و از این راه به یودایمونیا دست یابد. 

اخلاق نیکوماخوسی بیش از دو هزار و پانصد سال اثرگذار بوده است

مدرسه آتن اثر رافائل، ۱۵۱۱

ارسطو یکی از اثرگذارترین فیلسوفان در فلسفه‌ی غرب است و سهم بزرگی از این اثر به‌لطف کتاب «اخلاق نیکوماخوسی» اوست. این اثر، متنی بنیادین برای اخلاق فضیلت به‌شمار می‌رود و در دیگر مکتب‌های هلنیستی همچون رواقی‌گری و اپیکوریسم نیز کاربرد داشته است. نفوذ ارسطو تا دوران معاصر نیز امتداد یافته است. اخلاق مبتنی بر فضیلت در اواخر قرن بیستم و اوایل قرن بیست‌ویکم احیا شد و پژوهشگران حوزه‌های گوناگون، از فلسفه‌ی اخلاق تا اخلاق حرفه‌ای، مانند اخلاق در تجارت، پزشکی و محیط‌زیست، همچنان به بازخوانی و بحث درباره‌ی «اخلاق نیکوماخوسی» می‌پردازند.

مترجم:  زهرا ذوالقدر