تمدن‌های باستانی چگونه «خنک» می‌شدند؟

فرادید| ساختمان‌های مدرن وجود برق و تهویه مطبوع را مسلم فرض می‌کنند. آن‌ها معمولاً نماها و پنجره‌های شیشه‌ای دارند که نمی‌توان آن‌ها را باز کرد و وقتی برق چند روز در اوج موج گرما قطع می‌شود، این ساختمان‌ها غیرقابل تحمل می‌شوند. با این حال، به مدت هزاران سال، تمدن‌ها می‌دانستند چگونه انسان‌ها را در آب و هوای گرم و خشک خنک نگه دارند.

به گزارش فرادید، با افزایش دمای جهانی، مطالعات نشان داده که تابستان‌های بسیار گرم مانند تابستان‌های ۲۰۲۳ و ۲۰۲۴ به طور فزاینده‌ای رایج خواهند شد و طوفان‌های شدید ممکن است منجر به قطع برق بیشتر شود. بنابراین وقت آن رسیده که برای آماده شدن برای آینده‌ای حتی داغ‌تر، طراحان امروز از گذشته درس بگیرند.

سومریان: خنک ماندن در کنار هم

سومری‌ها حدود ۶۰۰۰ سال پیش در آب و هوای گرم و خشک جنوب عراق زندگی می‌کردند. اما حتی در آن زمان، آن‌ها تکنیک‌هایی برای مدیریت گرما داشتند. باستان‌شناسانی که در حال مطالعه‌ی بقایای شهرهای بین‌النهرین هستند توضیح می‌دهند چگونه معماران در ساختمان‌های سومری از دیوارهای ضخیم و پنجره‌های کوچک استفاده می‌کردند تا قرار گرفتن در معرض گرما را به حداقل برسانند و دمای داخلی را خنک نگه دارند. 

سومری‌ها دیوارها و سقف‌ها را با مصالحی مانند خشت یا گل می‌ساختند که در روز گرما را جذب و در شب آن را آزاد می‌کند. به این ترتی در گرمای روز خنکی و در سرمای شب گرما در دسترس بود. آن‌ها همچنین ساختمان‌ها را درست کنار یکدیگر می‌ساختند تا شمار دیوارهای در معرض تابش شدید خورشید را کاهش دهند. حیاط‌های کوچک روشنایی و تهویه را تامین می‌کردند. خیابان‌های باریک، سایه را در طول روز تضمین می‌کردند و به عابران پیاده اجازه‌ی رفت و آمد راحت در سایه را می‌دادند. 

مصریان باستان: مهار باد

«خانه آقازاده و بادگیر آن» مربوط به دوره قاجار در ابرکوه، محله دروازه، میدان ابرقو. این اثر در تاریخ ۲۴ بهمن ۱۳۷۵ به‌ عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌ است

ایرانیان باستان نیز از موادی استفاده می‌کردند که می‌توانست از گرما جلوگیری کند. اغلب ساختمان‌های مسکونی در مناطق کویری ایران از خشت خام ساخته می‌شدند. آن‌ها همچنین از تراس‌های پشت‌بام که شبها خنک‌تر بود، به عنوان محل خواب استفاده می‌کردند. 

ایرانیان برای خنک کردن ساختمان‌ها فناوری منحصربه‌فردی به نام «بادگیر» را توسعه داده بودند که شامل روزنه‌های سقفی بلندی میشد که مقابل بادهای غالب قرار داشتند. این روزنه‌ها به شکل ملاقه باد را می‌گرفتند و آن را به سمت پایین هدایت می‌کردند تا به خنک شدن ساختمان کمک کنند. باد واردشده از این روزنه‌ها، گردش هوا ایجاد می‌کرد و به تخلیه گرما از طریق دهانه‌های دیگر کمک می‌کرد. حتی تا دوره‌های اخیر نیز ساختمان‌های زیادی در مناطق کویری خاورمیانه از بادگیر استفاده می‌کردند؛ سازه‌هایی که فضا را بدون تهویه مطبوع، حتی در اوقات بسیار گرم دل‌پذیر می‌کردند.

پوئبلوهای باستانی: کار با خورشید

تمدن‌های قاره‌های دیگر نیز در زمان‌های دیگر، استراتژی‌های مشابهی برای زندگی در آب و هوای گرم و خشک داشتند. پوئبلوها که مردمان بومی جنوب غربی ایالات متحده امروزی بودند، از پنجره‌های کوچک، مصالحی مانند خشت خام و سنگ استفاده می‌کردند و ساختمان‌هایی با دیوارهای مشترک طراحی می‌کردند تا ورود گرما به داخل خانه را به حداقل برسانند. 

خانه‌های صخره‌ای پوئبلو در مِسا وِرده از مردم در برابر نیروهای طبیعت (سرما و گرما) محافظت می‌کردند، مثلاً به دلیل جهت‌گیری‌شان، مانع نور مستقیم خورشید در تابستان بودند.

آن‌ها همچنین اهمیت جهت‌گیری خورشیدی را درک می‌کردند. پوئبلوهای باستانی گاهی کل ساختمان‌های خودشان را را زیر برآمدگی صخره‌های رو به جنوب می‌ساختند. این جهت‌گیری سبب می‌شد ساختمان‌های آن‌ها در تابستان سایه داشته و خنک‌تر بماند، اما برای گرم ماندن در زمستان، نور خورشید را دریافت کرده و گرمای آن را بتاباند.

تمدن اسلامی

در طول قرن هشتم و در دوران خلافت اسلامی، در سرزمین‌های خشک شمال آفریقا و جنوب اسپانیا، مسلمانان ساختمان‌های خود را با تکنیک‌های مختلفی برای جمع‌آوری آب باران طراحی می‌کردند. روان‌آب حاصل از بارندگی از سراسر پشت‌بام‌ها جمع‌آوری و به سمت آب‌انبارها هدایت می‌شد. شیب سقف و کف حیاط آب را هدایت می‌کرد تا بتوان از آن برای آبیاری گیاهان حیاط استفاده کرد. 

شهر امروزی مندوسا در آرژانتین از همین روش برای آبیاری گیاهان و درختان خیابان‌های باشکوه شهر استفاده می‌کند. 

محوطه‌سازی در مسجد کوردوبای اسپانیا برای مهار کردن جریان آب باران برای آبیاری و ایجاد فضای سبز

مایاها و تئوتیئوکان: ذخیرۀ آب باران برای استفاده بعدی

شهر باستانی تئوتیئواکانی شوچیکالکو و بسیاری از شهرهای مایایی در مکزیک امروزی و آمریکای مرکزی از «اهرام»، میدان‌ها و قنات‌ها برای هدایت آب باران به سمت آب‌انبارهای بزرگ استفاده می‌کردند و از گیاهان معمولاً برای کمک به تمیز کردن آب استفاده می‌شد. 

از آب‌انبارهای بزرگی مانند این در شوچیکالکو برای جذب و ذخیره آب باران استفاده میشد

به کار گرفتن این درس‌ها

هر یک از این فرهنگ‌های باستانی درس‌هایی برای خنک ماندن در آب و هوای گرم و خشک دارند که امروزه طراحان مدرن می‌توانند از آن‌ها بیاموزند. 

برخی از معماران در حال حاضر از آن‌ها برای بهبود طرح‌ها استفاده می‌کنند. برای نمونه، ساختمان‌ها در نیمکره شمالی می‌توانند برای به حداکثر رساندن نوردهی «جنوبی» باشند. پنجره‌های رو به جنوب همراه با سازه‌های سایه‌ساز می‌توانند به کاهش تابش خورشید در تابستان کمک کنند اما امکان گرمایش خورشیدی در زمستان را داشته باشند. برداشت آب باران و استفاده از آن برای آبیاری باغ‌ها و مناظر به کاهش مصرف آب، سازگاری با شرایط خشک و افزایش تاب‌آوری شهری کمک می‌کند. 

مقاوم‌سازی شهرهای مدرن و برج‌های شیشه‌ای آن‌ها برای کنترل بهتر گرما کار ساده‌ای نیست، اما تکنیک‌هایی وجود دارد که می‌توان آن‌ها را با طرح‌های جدید برای زندگی بهتر در آب‌وهوای گرم و خشک و اتکای کمتر به تهویه مطبوع ثابت تابستانی، تطبیق داد. این تمدن‌های باستانی روش کار را به ما می‌آموزند.

مترجم: زهرا ذوالقدر