تقویم ۱۲ گانه حیوانی از کجا به ایران آمد؟

بعد از تماس با پژوهشگران و محققان در زمینه تقویم و ۱۲ حیوانی که سال‌ها به اسم آنها نامگذاری شده است، متوجه یک چیز جالب و مشترک شدیم، این که هیچ‌کدام تقویم ۱۲ حیوانی را تقویم ایرانی نمی‌دانند و می‌گویند از فرهنگ ترک‌ها و مغول‌ها به کشور ما آمده است.

با این حال ما سال‌هاست از این تقویم استفاده می‌کنیم و در فرهنگ و زندگی‌مان رسمیت خاصی پیدا کرده است. تقویمی که از موش شروع شده، به خوک می‌رسد و یک دوره ۱۲ ساله را تشکیل می‌دهد. در این گزارش کوتاه با استفاده از منابع، مقالات، مصاحبه‌ها و نکاتی که درباره تقویم گفته شده است، با علت و ریشه نامگذاری تقویم ۱۲ حیوانی آشنا می‌شوید.

موش و بقر و پلنگ و خرگوش شمار / زین چار چو بگذری نهنگ آید و مار

آنکه به اسب و گوسفند است حساب / حمدونه و مرغ و سگ و خوک آخر کار 

گاهشماری که ما در حال حاضر از آن استفاده می‌کنیم در واقع همان تقویم ۱۲ حیوانی ترکان است که اعراب و فارسی‌زبان‌ها آن را با ترجمه به زبان خودشان، در آثارشان به کار برده‌اند.

دو بیت شعری که در ابتدای گزارش آمده، مربوط به شاعر قرن هفتم هجری ابونصر فراهی است. قدیمی‌ترین اسنادی که می‌توان درباره این تقویم به آن اشاره کرد، کتاب قانون مسعودی است که ابوریحان بیرونی آن را به رشته تحریر درآورده است. ابوریحان بیرونی در کتابش به این تقویم ترکی اشاره کرده است.  

نمی‌توان به شکل قطعی گفت که ابداع تقویم کار کدام ملل جهان است اما خیلی‌ها تقویم ۱۲ حیوانی را به ترکان و مغول‌ها نسبت می‌دهند. این در حالی است که در حال حاضر خود مردم ترکیه هم از تقویم دیگری استفاده می‌کنند.

نفوذ و ترویج تقویم ۱۲ حیوانی ترکان در فرهنگ ما به حمله مغول و تشکیل سلسله‌های ایلخانی در ایران برمی‌گردد. قبل از آن مردم از صورت‌های فلکی استفاده می‌کردند اما بعد از حمله مغول، تقویم حیوانی بیشتر مورد استفاده قرار گرفت.

فرهنگ استفاده از این اسامی از نظر تاریخی و ادبی در زندگی ما جایی برای خودش باز کرده که با رسیدن به پایان سال، یکی از اصلی‌ترین سوالاتی که بین مردم رد و بدل می‌شود، این است که: «امسال سال چیه؟» هر کدام از سال‌ها برای خودش در فرهنگ ما یک تعبیر خاص هم پیدا کرده است، بعضی‌ها می‌گویند مثلا سال نهنگ سال برکت است، سال گربه سال مکر و حیله لقب گرفت و موش، نوید قحطی و بدبختی است.

 روایت ترک‌ها

روایت‌های زیادی درباره چگونگی نامگذاری سال‌ها، وجود دارد که دو نمونه معروف‌تر از بقیه هستند، یکی روایت ترک‌ها و دیگری محمود کاشغری نویسنده شهیر ترک که سال ۳۸۰ قمری به‌دنیا آمد و بعد از ۹۷ سال زندگی و تحقیق در زمینه‌های مختلف فوت کرد.  

اگر بخواهیم نقل قول معتبری درباره این ۱۲ حیوان بیاوریم می‌توانیم به نوشته‌های او استناد کنیم. او که اولین لغتنامه ترک‌ها را برای آموزش به عرب‌ها نوشته‌ است در کتاب «لغات‌الترک» خود (تألیف ۴۶۶ ه. ق) داستان نامگذاری سال‌ها را  این‌طور تعریف می‌کند:

«یکی از خاقان‌های ترک زمانی قصد می‌کند تاریخ وقوع جنگی را بداند، اما می‌بیند برای حساب آن هیچ معیاری ندارد، برای همین با ملتش مشورت می‌کند و به این نتیجه می‌رسد که روزها را به تعداد ۱۲ ماه و برج آسمان را ۱۲ سال نامگذاری کند، تا براساس آنها، گذر سال‌ها را بفهمند.

او فرمان داد حیوانات را به سوی رود «ایلا» برانند. حیواناتی که از این مهلکه جان سالم به در ببرند، اسم سال‌ها را با خود یدک می‌کشند. نخستین این حیوانات سیچغان (موش) بوده ... نام نخستین سال «سیچغان ییلی» (سال موش) گذاشته می‌شود. بعد نام حیواناتی که یکی بعد از دیگری از آب گذشته بودند به ترتیب به سال‌ها داده می‌شود: «اود ییلی» (سال گاو) و ...»

 روایت ترکمن‌ها 

گفتند هر کس در میان حیوانات بزرگتر باشد/ باید «ییل‌باشی» (سال اول) شود. گاو برای ابراز وجود «ما ما» کرد. اما موش که فرز و چالاک بر شاخ او پریده بود، سبیلش را تاب می‌داد. این روایتی است که در میان مردم نقل می‌شود/ نمی‌دانم این واقعه کی اتفاق افتاده؟ ولی به هر حال با مکر و حیله موش بدترکیب «ییل باشی» شده است.»

ترکمن‌ها هم روایت مخصوص خودشان را دارند. آنها می‌گویند: «روزی تمامی حیوانات به پیشواز سال جدید می‌روند. شتر که به قد و بالای خود مغرور شده بود گفت: «حتما پیش از همه سال جدید را خواهم دید.» اما موش کوچک با زرنگی تمام روی سر شتر جهیده و پیش از همه، سال جدید را می‌بیند. شتر که مات و مبهوت مانده بود، از تمامی ۱۲ حیوان دوره که موفق به مشاهده سال جدید شده بودند عقب می‌ماند و بدین ترتیب غرور شتر باعث می‌شود که جایی بین حیوانات نداشته باشد. ترکمن‌ها سال موش را که اولین سال هر دوره می‌باشد «ییل باشی» می‌نامند که به معنای سال آغازین یا مبداء است.  

 خودتان محاسبه کنید 

روش‌های خاصی برای محاسبه این سال‌ها وجود دارد که البته حساب و کتاب آنها خیلی هم آسان نیست، برای همین روش بهتری برایتان سراغ داریم، تا هر وقت دلتان خواست، حیوان سال موردنظر را برای خودتان تشخیص دهید. دکتر محمدرضا صیاد که سال‌هاست در موسسه ژئوفیزیک مشغول به‌کار است و طی تماسی که با وی داشتیم متوجه شدیم به دلیل خاطره بدی که از یکی از مصاحبه‌هایشان دارند، ترجیح می‌دهند گفت‌وگویی نداشته باشند، یک جدول ساده (البته در ابتدا بسیار پیچیده بوده و برای ما به شکل ساده‌ای طراحی شده است) طراحی کرده‌اند که به شما این امکان را می‌دهد که تا سال ۲۱۰۰ هجری شمسی نام سال و دوره ۱۲ ساله حیوانی را محاسبه کنید.

در باور ما این حیوانات ۱۲ گانه، متصدیان حمل زمین هستند. البته شایعاتی وجود دارد که به باورهای مردم در سال‌های دور برمی‌گردد. آن زمان که مردم فکر می‌کردند زمین به‌صورت مسطح و صاف است و حیوانات مسوولیت دارند آن را روی دوش‌شان بچرخانند.

براساس همین باور غیرعلمی قدیمی‌ها علت زمین‌لرزه را همین حیوانات می‌دانستند.  

مثلا مردم ژاپن بر این باورند که: «ماهی بزرگ «نامازو» که زمین بر پشت اوست، با تکان دادن دمش زمین‌لرزه بار می‌آورد...» پائولادلسول در طالع‌بینی چینی در این خصوص می‌نویسد: «۱۲ حیوان به افسانه قدیمی برمی‌گردند. آنها می‌گویند یک روز بودا در شروع سال نو، تمام حیوانات را دعوت کرد. از میان آنها تنها ۱۲ حیوان به دعوت او پاسخ می‌دهند، بودا هم مقدر می‌کند که سرنوشت جهان به دست آن ۱۲ تا باشد.»

منبع: همشهری