۱۶ واقعیت دربارۀ تمدن مصر باستان؛ از «گربه‌‌پرستی» تا «انقلاب آخناتون»
مصر باستان طولانی‌ترین تمدن پیوسته جهان بود که نوآوری‌هایی مانند مومیایی‌سازی، خط هیروگلیف، پاپیروس و سازه‌های عظیم را پدید آورد. این تمدن با آیین‌های مذهبی گسترده، اقتصاد مبتنی بر نیل و شخصیت‌هایی چون کلئوپاترا و توت‌عنخ‌آمون همچنان موضوع شگفتی پژوهشگران است.
فرادید| «مصر باستان» طولانی‌ترین تمدن مداوم جهان بود؛ تمدنی که هرم‌ها، پاپیروس، مومیایی‌ها و فراعنه را برای ما به‌جا گذاشت.
به گزارش فرادید، مصریان باستان نوآورانی بودند که برخی از بزرگ‌ترین اختراعات تاریخ و شخصیت‌های مشهور را به وجود آوردند؛ شخصیت‌هایی که هنوز درباره آن‌ها بحث و تحقیق می‌شود. در ادامه، ۱۶ نکته‌ای را می‌خوانید که شاید درباره مصر باستان نمی‌دانستید.
۱۶. پرستش گربه‌ها در مصر باستان
مجسمه «گربه گِیِر اندرسن»، دوره متأخر، موزه بریتانیا
مصریان باستان گربه‌ها را می‌پرستیدند و نخستین قومی بودند که آن‌ها را اهلی کردند. برای آزار، کشتن یا خوردن گربه مجازات‌های شدیدی وجود داشت و برخلاف بسیاری از حیوانات، گربه‌ها اغلب مومیایی شده و در آرامگاه‌های اختصاصی برای الهه باستِت دفن می‌شدند. امروزه پیکره‌های گربه از جنس چوب، سنگ و برنز در موزه‌ها و مجموعه‌های مختلف سراسر جهان یافت می‌شود.
۱۵. دوران حکومت طولانی پِپی دوم
پیکره آنخسنمیر دوم و پِپی دوم، موزه بروکلین
«شاه پِپی دوم» رکورددار طولانی‌ترین دوره حکومت بر مصر باستان است. به گفته کاهن مصری «مانثون» در قرن سوم پیش از میلاد، او به مدت ۹۰ سال سلطنت کرد. پپی دوم، فرعون سلسله ششم بود و در سن شش سالگی با نیابت مادرش آنخسنمیر دوم بر تخت نشست.
گفته می‌شود پپی دوم در حدود 96 سالگی درگذشت و پس از مرگ او، اقتصاد مصر باستان با افول چشمگیری مواجه شد. برخی مصرشناسان امروزی درباره طول حکومت او تردید داشته و معتقدند او حدود ۶۴ سال حکومت کرده است. در صورت پذیرش این دیدگاه، او پس از رامسس بزرگ قرار می‌گیرد که بیش از ۶۶ سال فرمانروایی کرد.
۱۴. بازی‌های مصر باستان برای رهایی از گرما
صفحه بازی «سِنِت» متعلق به توت‌عنخ‌آمون
علاقه مصریان به بازی‌ها در ابتدا راهی برای مقابله با کسالت در گرمای شدید سرزمینشان بود. محبوب‌ترین بازی، «سِنِت» بود؛ ترکیبی از پرتاب استخوان بندانگشت و بازی مار و پله.
در این بازی، چوب‌های کوچک روی زمین انداخته می‌شدند تا شکل‌های مختلفی بسازند و حرکت مهره‌ها برپایه این نتایج انجام میشد. کاشی‌های ویژه‌ای هم وجود داشت که نماد شانس خوب یا بد بودند. در مقبره توت‌عنخ‌آمون لوح بسیار نفیسی از بازی سنِت کشف شد که همراه او دفن شده بود.
۱۳. فرهنگ تتو در مصر باستان
فرهنگ خالکوبی یکی از جنبه‌های کمتر شناخته‌شده جامعه مصر باستان است. خالکوبی بیش از ۴۰۰۰ سال قدمت داشته و کمابیش ویژه‌ی زنان بوده است. مومیایی‌های خالکوبی‌شده‌ای متعلق به دوره سلسله یازدهم کشف شده‌اند. همچنین در هنر مصر، خالکوبی زنان همواره به شکل نقطه‌ها و طرح‌هایی مارپیچ بر قسمت پایین سینه، شکم و ران‌ها دیده می‌شود.
۱۲. کلئوپاترا در مصر باستان
«کلئوپاترا» ملکه مشهور نیل بود که در مصر به دنیا آمد، اما تبار مقدونی داشت. پس از مرگ اسکندر بزرگ، سلسله بطلمیوسی‌ها بر مصر حکومت کردند و برای حفظ خلوص نسب، بیشتر با اعضای خانواده خود ازدواج می‌کردند.
والدین کلئوپاترا احتمالاً خواهر و برادر بودند و او پیش از ازدواج با ژولیوس سزار و سفر به روم، با دو برادر کوچک خود هم ازدواج کرد. برخلاف بیشتر بطلمیوسیان، کلئوپاترا فرهنگ مصری را پذیرفت، زبان بومی کشور را آموخت و لباس‌های سنتی فراعنه را بر تن کرد.
۱۱. اوبلیسک‌ها (ستون هرمی)
اوبلیسک رامسس دوم، پاریس
اوبلیسک‌ها ستون‌های سنگی بزرگی بودند که در ستایش سنگ اولیه آفرینش (بِن‌بن) ساخته می‌شدند. این سازه‌ها معمولاً از سنگ گرانیت آسوان ساخته شده و به شکل جفت در ورودی معابد یا آرامگاه‌ها قرار می‌گرفتند تا نمادی از خدای آفریننده، آتوم باشند و به‌عنوان محافظی جادویی عمل کنند.
از ۲۱ اوبلیسک باقی‌مانده از مصر باستان، ۱۳ مورد در شهر رم است که پس از پیوستن مصر به آنجا منتقل شدند. اوبلیسک‌هایی هم در نیویورک، پاریس، لندن و استانبول دیده می‌شود و تنها چهار مورد در مصر است. اوبلیسکی که در تصویر دیده می‌شود متعلق به رامسس دوم است و از معبد الاقصر آمده و جفت آن هنوز در همان محل است.
۱۰. پیشگامان آرایش
صحنه‌ای از آرایش زنان: کشیدن کحل دور چشم‌ها، همراه با آینه و ابزار آرایشی
مصریان باستان پیشگام استفاده از مواد آرایشی بودند. مردان و زنان هر دو از این مواد به‌ویژه برای صورت و چشم استفاده می‌کردند؛ با هدف محافظت در برابر خورشید و برای زیبایی. آن‌ها از روغن‌های معطر، گل‌ها و گیاهان هم برای ساخت دئودورانت‌های ابتدایی استفاده می‌کردند، زیرا باور داشتند بوی نامطبوع بدن، خدایان را می‌رنجاند.
رنگ سبز چشم از سنگ مالاکیت به‌دست می‌آمد. محبوب‌ترین ماده آرایشی «کحل» بود که از ترکیب سنگ گالِنای خردشده با دوده و روغن به‌وجود می‌آمد و به شکل خمیری سیاه‌رنگ استفاده میشد.
۹. ابوالهول چیست؟
راه دُروموس یا خیابان ابوالهول‌ها، نزدیک معبد اقصر
«ابوالهول» موجودی اسطوره‌ای با سر انسان و بدن شیر است. مصریان از این مجسمه‌ها به عنوان محافظ مکان‌های مقدس استفاده می‌کردند.
مشهورترین نمونه، ابوالهول بزرگ جیزه است که به دستور فرعون خفرع ساخته شد تا آرامگاه او در کنار هرمش و آرامگاه پدرش خوفو را حفاظت کند. نمونه دیگر، خیابان ابوالهول‌ها است که زمانی سه کیلومتر طول داشته و راه میان دو معبد اقصر و کارنَک را محافظت می‌کرد.
۸. نان و آبجو به‌عنوان پول
رود نیل
اقتصاد مصر باستان بر کشاورزی وابسته به رود نیل استوار بود. نان و آبجو برای پرداخت دستمزد سربازان و حدود ۱۰۰ هزار کارگری که هرم‌ها را ساختند، استفاده میشد. این دو، واحد مبادله اقتصادی میان کسب‌وکارها و نیز عنصر اصلی نذورات برای خدایان و نیاکان بودند.
اگر نیل بیش از حد یا کمتر از حد لازم طغیان می‌کرد، محصول بی‌کیفیت میشد و نان و آبجو کاهش می‌یافت. مصریان چنین وضعیتی را نشانه خشم خدایان دانسته و جامعه دچار آشفتگی میشد.
۷. انقلاب آخناتون
مجسمه نیم‌تنه آخناتون
در مصر باستان حدود ۲۰۰۰ خدا وجود داشت؛ از اوزیریس، خدای جهان مردگان گرفته تا توت، خدای کاتبان و دانش. در دوره سلسله هجدهم، این وضعیت به شکل موقت دگرگون شد؛ زیرا آخناتون با تغییر دین رسمی، انقلابی مذهبی به‌وجود آورد و پرستش «آتون»، خدایی با نماد خورشید را جایگزین سایر خدایان کرد.
آخناتون، معابد سنتی را از بین برد، معابدی عظیم برای آتون بنا کرد و پایتخت جدیدی به نام «آخِت‌آتون» (عمارنه امروزی) ساخت. پس از مرگ او، فرعون‌های بعدی تلاش کردند نظم سابق را بازگردانند و نام و خاطره او را از تاریخ حذف کنند.
۶. دستور سری ساخت پاپیروس مصری
پاپیروس، موزه لوور، پاریس
مصریان باستان از پاپیروس برای نگارش اسناد و ثبت اطلاعات استفاده می‌کردند؛ زمانی که سایر تمدن‌ها بر سنگ یا لوح‌های گِلی می‌نوشتند. آن‌ها ارزش پاپیروس را می‌دانستند و دستور ساختش را مخفی نگه می‌داشتند تا بتوانند آن را در تجارت خارجی به‌کار بگیرند. پاپیروس با جدا کردن نوارهایی از مغز فیبریِ درون نی پاپیروس که در کناره‌های رود نیل رشد می‌کرد، ساخته میشد.
نوارهایی از مغز گیاه جدا و در آب خیس می‌شدند تا نرم شده و سپس با ضربه چکش به هم فشرده میشد. توده‌ی به‌دست‌آمده خشک شده و نوارها به هم چسبانده می‌شدند تا صفحه ساخته شود. مصریان پاپیروس را در درجات مختلف می‌ساختند که برپایه صافی بافت و رنگ آن طبقه‌بندی می‌شدند.
۵. چگونه مومیایی درست می‌کردند؟
مومیایی مصری، موزه بریتانیا
آیین تدفین در مصر باستان شامل شست‌وشو، مومیایی‌سازی و حفظ جسد میشد؛ به‌ویژه برای طبقات بالای جامعه، مقامات و ثروتمندان. ابتدا اندام‌های داخلی خارج می‌شدند و مغز با قلابی ویژه از راه بینی بیرون آورده میشد. سپس اندام‌ها در ظروفی موسوم به «کوزه کانوپی» قرار گرفته، در مایع نگهدارنده حفظ شده و همراه مومیایی دفن می‌شدند.
جسد به‌مدت طولانی با نمک خشک میشد و سپس در حدود ۱۰۰ متر پارچه‌ی کتانِ آغشته به رزین پیچیده میشد. میان این لایه‌ها، طلسم‌ها و دعاهایی قرار داده میشد تا گذار روح به جهان پس از مرگ آسان شود. در نهایت، ماسکی روی سر گذاشته، جسد در تابوت قرار گرفته و برای آیین‌های نهایی آماده میشد.
۴. کوزه‌های کانوپی
مجموعه ظروف کانوپی با سرهای میمون، شغال، شاهین و انسان، موزه بریتانیا
ظروف کانوپی چهار ظرفی بودند که برای نگهداری اندام‌های داخلی متوفی هنگام مومیایی‌سازی استفاده می‌شدند و همراه با او دفن می‌شدند. هر ظرف، عضوی متفاوت را نگهداری می‌کرد: ریه‌ها، کبد، روده‌ها و معده. قلب در محل خود درون قفسه سینه باقی می‌ماند، زیرا جایگاه روح انسان محسوب میشد.
در آغاز، ظروف کانوپی ساده و سفالی بودند، اما در دوره حکومت بطلمیوسی، فاخر و مزین و نماینده چهار الهه مشهور به «پسران هوروس» شدند: هاپی با سر میمون نگهدارنده ریه‌ها، دوعاموتف با سر شغال نگهدارنده معده، ایمسِتی با سر انسان نگهدارنده کبد و کبِه‌سِنوف با سر شاهین نگهدارنده روده‌ها.
۳. برابری
تندیس حتشپسوت، موزه هنر متروپولیتن
در جامعه مصر باستان، اگرچه مردان و زنان نقش‌های متفاوتی داشتند، اما از دید حقوقی برابر بودند. زنان مسئول امور خانه بودند و مردان کار می‌کردند یا به کشاورزی می‌پرداختند. زنان می‌توانستند زمین یا برده بخرند، پول قرض بگیرند، درخواست طلاق بدهند یا تجارت کنند؛ کاری که در تمدن‌های دیگر کمتر سابقه داشت.
زنان از دید مذهبی و سیاسی هم نقش مهمی داشتند. حتشپسوت برای حدود دو دهه حکومت مؤثری داشت و مادران زمانی که فرزندان خردسالشان به تخت می‌نشستند، به‌عنوان نایب و اداره‌کننده کشور عمل می‌کردند.
۲. نوشتن با تصویر
هیروگلیف‌ها بر دیوار معبد کوم‌اومبو، مصر
مصریان باستان از آغاز سلسله اول، یعنی حدود ۳۰۰۰ پیش از میلاد، خط تصویری هیروگلیف را به وجود آوردند که تا اواخر قرن چهارم میلادی مورد استفاده بود. بیش از ۷۰۰ نماد هیروگلیف شناخته شده است و برخی از آن‌ها هنوز به شکل کامل خوانده نشده‌اند. هیروگلیف‌ها شامل تصویر، نشانه‌های آوایی و ترکیب‌هایی برای بیان مفاهیم پیچیده می‌شوند.
نوشتن هیروگلیف دشوار و زمان‌بر بود و تنها توسط مقامات بلندپایه یا کاهنان انجام میشد، بنابراین کاتبان نوعی خط ساده‌تر به نام «هیراتیک» برای استفاده روزمره ابداع کردند.
۱. فرعون فراموش‌شده مصر: توت‌عنخ‌آمون
هاوارد کارتر در لحظه گشودن تابوت توت‌عنخ‌آمون
تا پیش از کشف آرامگاه توت‌عنخ‌آمون توسط «هاوارد کارتر» باستان‌شناس در سال ۱۹۲۲، اطلاعات چندانی درباره او وجود نداشت. پس از این کشف، او به یکی از پراهمیت‌ترین و پژوهش‌شده‌ترین فراعنه تبدیل شد، زیرا گنجینه‌ها و اطلاعات شگفت‌انگیزی از آرامگاهش به دست آمد.
توت‌عنخ‌آمون در پایان سلسله هجدهم، پس از مرگ پدرش آخناتون، به مدت یک دهه حکومت کرد. او بخشی از اثرات انقلاب مذهبی پدرش را از بین برد، اما در نوجوانی به شکل ناگهانی درگذشت. آرامگاه او بیش از ۳۰۰۰ سال دست‌نخورده باقی ماند.
مترجم: زهرا ذوالقدر
