زنی که 9 هزار سال قبل با شاخ گوزن و کلاهِ پَر دفن شد

فرادید| بر فراز برآمدگی کوتاهی بالای رود زاله، مدت‌ها پیش از آن‌که کشاورزی چشم‌اندازهای اروپا را دگرگون کند، زنی با نوزادی در آغوش به خاک سپرده شد. گور او که زیر لایه‌هایی از اُخرای سرخ مُهر و موم شده بود، هزاران سال دست‌نخورده ماند؛ مثل بایگانی خاموشی از شیوه‌های آیینیِ جهانی که نه هزار سال پیش از میان رفت. 

به گزارش فرادید، امروزه او با نام «شمن باد دورنبرگ» شناخته می‌شود و کشفیات میکروسکوپی تازه‌ای که از دل آرامگاهش به‌دست آمده‌اند، درک پژوهشگران از زندگی آیینیِ نخستین جوامع اروپا را دگرگون کرده‌اند. 

بقایای کشف شده اسکلت شمن  به همراه شاخ گوزن

داستان این شمن از زمانی که کارگران در سال ۱۹۳۴ اتفاقی گور او را یافتند بارها روایت شده است. با این حال، این روایت همواره ناقص بود؛ روایتی که نتیجه کاوشی شتاب‌زده و انجام‌شده در طول تنها یک بعدازظهر بود. تازه در سال ۲۰۱۹، هنگامی که باستان‌شناسان در جریان پروژه‌های نوسازی دوباره به محل بازگشتند، روشن شد که بخش‌هایی از گورِ اصلی هرگز بررسی نشده‌اند. همان رسوباتِ دست‌نخورده که به‌شکل بلوک‌هایی جدا و به آزمایشگاه منتقل شدند، اکنون دقیق‌ترین جزئیات از هویت آیینی او را آشکار کرده‌اند. 

آنچه پژوهشگران با بزرگ‌نمایی یافتند، چیزی بود که هیچ‌کس انتظار نداشت پس از گذشت نه هزاره باقی مانده باشد: بقایای میکروسکوپیِ پَر. 

بازگشایی یک تدفین با علم مدرن

کشف سال ۱۹۳۴ چشمگیر اما به‌شدت محدود بود. با نزدیک شدن زمان افتتاح یک پارک آب‌درمانیِ تازه‌ساز، باستان‌شناسان تنها چند ساعت فرصت داشتند تا تدفین را پاک‌سازی کنند. آن‌ها آنچه توانستند حفظ کردند: قطعات شاخ گوزن، آویزهای دندانِ حیوانات و بقایای اسکلتیِ زنی ۳۰ تا ۴۰ساله به‌همراه نوزادی شش‌ماهه، اما بخش زیادی از خاک پیرامونی هرگز بررسی نشد. 

وقتی کارشناسان موزه‌ی ایالتی ماقبل‌تاریخ در هاله، ۸۵ سال بعد محل را دوباره گشودند، بخش‌هایی باقی‌مانده از گودال گور را شناسایی کردند که هنوز با اُخرای سرخ تیره شده بود. این بخش‌ها با دقت بیرون آورده شدند و با روش‌های آزمایشگاهی پیشرفته‌ای بررسی شدند که اوایل قرن بیستم در دسترس نبود. 

کار میکروسکوپی به سرپرستی تویجا کرکینن از دانشگاه هلسینکی انجام شد؛ متخصص در شناسایی بقایای کهنِ پَر. او با تصویربرداریِ پرقدرت، ساختارهای قلاب‌مانندِ بسیار کوچکی (برخی کمتر از یک میلی‌متر) را جدا کرد که بی‌تردید به پرهای غاز تعلق داشتند. جایگاه این بقایای ریز که پیرامون جمجمه‌ی متوفی متمرکز بودند، نشان می‌دهد این شمن روزگاری کلاهی داشته که پرها، عناصر شاخی و رشته‌هایی از دندانِ حیوانات را در بر می‌گرفته است. 

دهه‌ها تصور می‌شد این کلاه تنها یک فرضیه مبتنی بر قیاس‌های قوم‌نگارانه است؛ اما اکنون، برای نخستین بار، شواهد علمی درستی آن را ثابت کرده‌اند. 

قطعات ریز پَر از باد دورنبرگ: A پوش‌پر شناسایی‌نشده، B پوش‌پر از پر پرنده‌ی آبزی، احتمالاً غاز، C پوش‌پرهای پرندگانی از خانواده گنجشک، D پوش‌پر از پرنده‌ای از خانواده ماکیان

متخصصی روحانی در جهانی در حال دگرگونی

دوره‌ی میان‌سنگی که پس از آخرین عصر یخبندان آغاز شد و پیش از نوسنگی قرار می‌گیرد، دوران دگرگونی‌های عمیق بوم‌شناختی بود. جنگل‌ها در سراسر اروپا گسترش یافتند، سامانه‌های رودخانه‌ای تثبیت شدند و گروه‌های انسانی خود را با محیط‌هایی سازگار کردند که هرچند قابل‌پیش‌بینی‌تر، اما همچنان چالش‌برانگیز بودند. متخصصان آیینی مانند شمن باد دورنبرگ احتمالاً نقش‌های اساسی در میانجی‌گریِ گذارها، درمان بیماران و مذاکره با جهان ارواح ایفا می‌کردند. 

گورنهاده‌های او بازتاب این جایگاه هستند: سازه‌ای باشکوه از شاخ گوزن که با دقت پیرامون سرش چیده شده، رشته‌هایی از آویزهای دندانِ حیوانات که اقتدار نمادین را نشان می‌دادند و لایه‌هایی از اُخرای سرخ که بدنش را در ترکیبی آیینی و سنجیده قاب می‌گرفتند. اکنون می‌توان بقایای میکروسکوپیِ پَر را هم به این عناصر افزود، جزئیاتی غیرمنتظره که هویت او را بیش از پیش برجسته می‌کنند و تفسیرِ او به‌عنوان متخصصی روحانی در جامعه‌اش را تقویت می‌کنند. 

حضور نوزاد در آغوش او به این تدفین بُعدی عاطفی بخشیده، اما در عین حال پیچیدگی فرهنگی را هم افزایش می‌دهد. این‌که کودک فرزند خود او بوده یا همراهی نمادین در تدفین، همچنان روشن نشده است. 

نذورات به‌جای‌مانده از شش قرن بعد 

با این حال، شاید شگفت‌انگیزترین افشاگری نه از خود گور، بلکه از گودالی باشد که مقابل آن کشف شد. این سازه حدود ۶۰۰ سال پس از مرگ شمن ایجاد شده و از تداوم چشمگیرِ حافظه در جوامع میان‌سنگی حکایت دارد. 

درون گودال، دو نقاب آیینی ساخته‌شده از شاخ گوزنِ قرمز یافت شد. تحلیل‌های علمی نشان داده که روی این نقاب‌ها نیز بقایایی از پَر وجود دارد، این بار از پرندگان آوازخوان و گونه‌های شبیه تیهو، از جمله ستبرخروس و سیاه‌خروس. در یکی از نقاب‌ها نیز قطعاتی از الیاف پوست درخت حفظ شده بود که نشان می‌دهد زمانی بخشی از پوشش آیینیِ پیچیده‌ای بافته‌شده و مزین به پر بوده است. 

چنین ارج‌گذاریِ بلندمدتی در اروپای ماقبل‌تاریخ نادر است. این پیشکشِ دیرهنگام نشان می‌دهد نفوذ شمن در طول نسل‌ها پایدار مانده و شاید او را به‌عنوان نیای بنیان‌گذار یا حامیِ روحانیِ منطقه برجسته کرده باشد. 

مترجم: زهرا ذوالقدر