«چرخ ارواح»؛ یک سازه باستانی رازآلود در جولان سوریه

فرادید| دهه‌ها باور عمومی این بوده که «رجم الحیری»، یک بنای سنگی باستانی در بلندی‌های جولان سوریه که از دیوارهای دایره‌ای‌شکل پیرامون یک توده مرکزی تشکیل شده، یک رصدخانه‌ی نجومی بوده است. رد کردن این باور بر مبنای هماهنگی میان جایگاه عناصر معماری این بنا با حرکت اجرام آسمانی سخت بود، تااینکه پژوهشگران دریافتند جایگاه این عناصر احتمالاً در گذر زمان جابجا شده است. 

به گزارش فرادید، رجم الحیری که گاه با نام‌های «چرخ ارواح»، «چرخ غول‌ها» و حتی «استون‌هنج شرق» نیز شناخته می‌شود، گمان می‌رود بین هزاره چهارم تا سوم پیش از میلاد ساخته شده باشد. همانند بسیاری از سازه‌های سنگی باستانی سراسر جهان، هویت سازندگان اولیه‌ی این بنا هنوز ناشناخته باقی مانده، چه رسد به هدف مشخص ساخت آن.

به دلیل موقعیت جغرافیایی دورافتاده و منطقه‌ای که از دید سیاسی ناپایدار است، پژوهش در مورد رجم الحیری محدود بوده و از زمان کشف آن در اواخر دهه ۱۹۶۰، تنها شمار اندکی حفاری در محل انجام شده که نتایجی گنگ و گاه متناقض به همراه داشته است. این روند سرانجام سال ۲۰۲۴ دستخوش تغییر شد؛ زمانی که تیمی از باستان‌شناسان و زمین‌شناسان با بهره‌گیری از تصاویر ماهواره‌ای و داده‌های ژئومغناطیسی توانستند این سازه اسرارآمیز و منطقه پیرامونی آن را با جزئیات بی‌سابقه نقشه‌برداری کنند. 

مطالعه‌ی آن‌ها که در نوامبر سال گذشته در نشریه علمی Remote Sensing منتشر شد، ساختارهایی تازه کشف‌شده را آشکار کرد؛ از جمله دیوارهای دایره‌ای اضافه و حصارهای کوچکی که به‌شکل خوشه‌هایی شبیه گل چیده شده بودند. به نظر می‌رسد دیوارهای دایره‌ای همان زمان ساخت سازه اصلی بنا شده‌ باشند، در حالی‌که حصارهای کوچک‌تر بعدها افزوده شدند. این موضوع نشان می‌دهد مکان مورد نظر در طول عصر برنز، توسط فرهنگ‌های نوسنگی استفاده مجدد شده است. 

پژوهشگران در این‌باره نوشتند: «بیشتر سازه‌های باستان‌شناسی منطقه، مدت‌ها پس از ساخت اولیه دوباره استفاده شدند. در برخی موارد، این بازاستفاده شامل افزودن لایه‌های جدید یا ساخت دیوارهای تازه روی ساختارهای قدیمی میشد و در مواردی دیگر موجب آسیب دیدن سازه‌ی اصلی می‌شد. رجم الحیری نمونه‌ی برجسته‌ای از این استفاده‌ی مجدد است. طراحی ساده‌تر دیوارها و سازه‌های دوره‌های متأخرتر ممکن است گواه آن باشد که فن‌آوری‌های ساخت اولیه در گذر زمان از میان رفته‌اند.» 

اما مهم‌ترین یافته این پژوهش مربوط به هدف ساخت رجم الحیری است. تحقیقات پیشین به این نتیجه رسیده بود که این سازه رصدخانه‌ی نجومی بوده است. این نظریه نه‌تنها به دلیل شباهتش با نظریه‌های مطرح‌شده درباره سازه‌هایی مانند استون‌هنج، بلکه به دلیل هم‌خوانی ظاهری جایگاه عناصر معماری آن با رویدادهایی چون انقلاب‌های تابستانی و زمستانی، اعتدال‌های فصلی و دیگر رویدادهای نجومی، بسیار قانع‌کننده به‌نظر می‌رسید. 

اما پژوهش منتشرشده‌ی جدید این فرضیه دیرینه را زیر سؤال برده است. با بررسی دقیق داده‌های جمع‌آوری‌شده، پژوهشگران دریافتند در اثر فعالیت‌های تکتونیکی در طول قرون، جایگاه سازه نسبت به موقعیت اولیه‌اش تغییر کرده، به این معنا که هم‌راستایی سازه با اجرام آسمانی، برخلاف آنچه که طرفداران نظریه رصدخانه باور داشتند، آگاهانه نبوده بلکه کاملاً تصادفی بوده است. 

با این‌که این پژوهش به برخی پرسش‌ها پاسخ می‌دهد، اما همزمان پرسش‌های جدیدی نیز مطرح می‌کند. اگرچه پژوهشگران نمی‌توانند بدون تردید بگویند رجم الحیری چه کاربرد جایگزینی داشته، اما احتمال می‌دهند ممکن است از آن به عنوان خانه، پناهگاه یا انبار استفاده می‌شده است. برای بررسی درستی این گمانه‌ها، باید پژوهش‌های بیشتری از جمله پژوهش‌های تطبیقی با سازه‌های دایره‌ای مشابه در نواحی شام و مدیترانه انجام شود. 

در حال حاضر، رجم الحیری به اندازه روزی که برای نخستین‌بار کشف شد، همچنان پر رمز و راز باقی مانده است.

مترجم: زهرا ذوالقدر