مردی که 500 سال قبل مرموزترین نقاشی‌های جهان را خلق کرد

فرادید| هیرونیموس بوش، نقاش مرموز و نوآور هلندی دوره‌ی رنسانس شمال اروپا، یکی از عجیب‌ترین و در عین حال تأثیرگذارترین هنرمندان تاریخ هنر غرب به‌شمار می‌رود. برخلاف بسیاری از هنرمندان که پس از مرگ به شهرت رسیدند، بوش در دوران زندگی خود نیز بسیار معروف بود و آثار شگفت‌انگیزش الهام‌بخش هنرمندان معاصر و نسل‌های بعدی شد.

به گزارش فرادید؛ نام اصلی بوش، یرونیموس فان آکن بود و در شهر «سهرتوخن‌بوس» هلند بین سال‌های ۱۴۵۰ تا ۱۴۶۰ متولد شد. متأسفانه هیچ سندی با دستخط او باقی نمانده و اطلاعاتی که درباره زندگی‌اش داریم، از اسناد شهری و گزارش‌های پراکنده به‌دست آمده است.

از نحوه آموزش بوش نیز اطلاعات دقیقی نداریم. برخی حدس می‌زنند پدرش (که او نیز نقاش بود) به او هنر آموخته؛ اما هیچ نقاشی‌ای از پدرش باقی نمانده تا این فرضیه را تأیید کند. برخلاف هنرمندانی مثل آلبرشت دورر که در اروپا سفر می‌کردند، بوش بیشتر عمر خود را در زادگاهش گذراند.

بوش در دوره‌ای زندگی می‌کرد که نقاشان از رنگ‌های تخم‌مرغی سنتی به رنگ روغن روی آوردند؛ ماده‌ای که زمان بیشتری برای خشک شدن می‌خواست اما دوام بالایی داشت. او نیز بیشتر آثارش را با رنگ روغن روی تخته‌های بلوط می‌کشید.

تصویربرداری با اشعه ایکس از آثار بوش نشان داده که او در حین کار، ترکیب‌بندی نقاشی‌ها را بارها تغییر می‌داد. او برای شخصیت‌ها و موجودات عجیبش پیش‌طرح‌هایی طراحی می‌کرد. برای نمونه طرحی به نام «مرد درختی» که بعدها در نقاشی معروف «باغ لذت‌های دنیوی» ظاهر شد، از جمله این طراحی‌هاست.

مانند بیشتر نقاشان آن زمان، بوش کارگاهی داشت و با کمک دستیارانش کار می‌کرد. اما اطلاعات کمی درباره اندازه کارگاه و میزان نقش شاگردان در آثار نهایی او داریم.

بوش اغلب مضامینی مانند گناه، داوری الهی و اخلاق را در آثارش به تصویر می‌کشید؛ اما نه به‌صورت مستقیم و ساده، بلکه از طریق نمادهایی پیچیده، جانوران خیالی، انسان‌های عجیب‌الخلقه و صحنه‌های شلوغ و پر از جزئیات.

در نگاه اول، ممکن است نقاشی‌هایش برای مخاطب امروز عجیب یا حتی بی‌معنی به نظر برسند، اما در زمان خودش این صحنه‌ها بازتاب باورها، ترس‌ها، قصه‌های اخلاقی و هشدارهای مذهبی رایج بودند. مثل این است که فردی از آینده نقاشی‌ای از یک شعر کودکانه امروزی ببیند؛ ممکن است معنا برایش نامفهوم باشد، اما ما در پس آن نشانه‌هایی آشنا می‌بینیم.

آثار مذهبی هم بخش مهمی از کارهای او را تشکیل می‌دادند، به‌ویژه در اوایل فعالیتش. نقاشی‌هایی مانند «اکه هومو» که داستان‌هایی از انجیل را بازنمایی می‌کردند، به سفارش افراد مذهبی کشیده می‌شدند و منبع درآمد خوبی برای او بودند.

بوش در خلق آثار سه‌تکه (تریپتیک) مهارت خاصی داشت؛ نقاشی‌هایی متشکل از سه تابلو که به صورت باز و بسته می‌توانند داستان‌هایی پیوسته را روایت کنند. مشهورترین نمونه‌ها «باغ لذت‌های دنیوی» و «وسوسه سنت آنتونی» هستند.

برخلاف معمول که این نوع آثار برای محراب کلیسا استفاده می‌شدند، پژوهشگران معتقدند آثار بوش بیش از آن‌که کارکرد مذهبی داشته باشند، هدفی هشداردهنده، تمثیلی یا حتی سرگرم‌کننده داشته‌اند و احتمالاً در فضاهای غیرمذهبی نمایش داده می‌شدند.

سبک بوش، تأثیر بزرگی بر هنرمندان پس از خود گذاشت. پیتر بروگل پدر از جمله کسانی بود که آشکارا از بوش الهام گرفت. بوش حتی بعد از مرگ هم محبوب ماند. این محبوبیت به لطف گسترش صنعت چاپ حکاکی بود. چاپگرانی مانند هیرونیموس کاک، آثاری به نام بوش منتشر کردند و باعث شدند نام او در اروپا شناخته شود.

در قرن بیستم، هنرمندان سوررئالیست مانند سالوادور دالی نیز بوش را تحسین کردند. ترکیب مناظر بیابانی، رنگ‌های خاص و موجودات توهمی در آثار دالی شباهت زیادی به تخیل بوش دارد.

با گذر زمان و محبوبیت زیاد بوش، افراد زیادی سعی کردند آثار او را تقلید یا جعل کنند. به همین دلیل تشخیص آثار واقعی او همیشه ساده نیست. پروژه‌ای به نام «BRCP» برای بررسی اصالت آثار بوش شکل گرفت. آن‌ها از روش‌هایی مانند دندروکرونولوژی (بررسی حلقه‌های رشد چوب تابلوها) و تصویربرداری با اشعه ایکس استفاده کردند.

تصاویر اشعه ایکس نشان داد که بوش عادت داشت در حین کار نقاشی، قسمت‌هایی را تغییر دهد یا شخصیت‌هایی را اضافه و حذف کند. چنین ویژگی‌هایی در آثار تقلیدی وجود ندارد و همین امر به تأیید برخی از آثار اصلی مانند «وسوسه سنت آنتونی» کمک کرده است.

در پایان باید گفت با وجود تمام تلاش‌ها، هنوز اطلاعات ما درباره زندگی بوش بسیار محدود است. همین رازآلودگی، تخیل عجیب و نمادپردازی چندلایه باعث شده آثار او همیشه تازه و قابل تفسیر باقی بمانند.

هیرونیموس بوش را می‌توان هنرمندی دانست که با نبوغ خود، تخیل قرون وسطایی را به دنیای هنر آورد و آن را با مفاهیم پیچیده اخلاقی و فلسفی آمیخت؛ آثاری که نه‌تنها در زمان خودش، بلکه تا امروز الهام‌بخش و رازآلود باقی مانده‌اند.

مترجم: زهرا ذوالقدر