«بُت سنگی» بعد از 2500 سال از ویرانه‌های قلعۀ باستانی بیرون آمد
باستان‌شناسان در ارمنستان تندیسی اسرارآمیز و ۲۵۰۰ ساله که از سنگ توف آتشفشانی تراشیده شده، درون دژ باستانی اورارتی «آرگیشتی‌خینیلی» کشف کرده‌اند؛ دژی که روزگاری یکی از استحکامات پادشاهی اورارتو در قفقاز جنوبی بود.
فرادید| این کشف که در دومین فصل کاوش‌های مشترک ارمنی‌لهستانی انجام شد، داده‌های تازه‌ای درباره جنبه‌های معنوی و زندگی روزمره ساکنان منطقه در اواخر قرن هفتم و سراسر قرن ششم پیش از میلاد ارائه می‌دهد. پژوهشگران کنار این تندیس، یک گورستان بزرگ از نوع تدفین در خمره را هم شناسایی کرده‌اند که گمان می‌رود بزرگ‌ترین و سالم‌ترین گورستان سوزاندن مردگان باشد که تاکنون در ارمنستان یافت شده است.
به گزارش فرادید، این کاوش‌ها در تپه «سورب داوتی بلور» (به معنای تپه سنت دوید) انجام شدند که یکی از دو تپه اصلی تشکیل‌دهنده این استحکامات است. سرپرستی پروژه را دکتر «ماتئوش ایسکرا» از مرکز باستان‌شناسی مدیترانه‌ای دانشگاه ورشو و دکتر «هاسمیک سیمونیان» از بنیاد باستان‌شناسی و قوم‌نگاری فرهنگستان علوم ارمنستان با همکاری «اداره حفاظت از محیط تاریخی و موزه‌های فرهنگی جمهوری ارمنستان» بر عهده دارند.
بت سنگی با چهره‌ای ساده و نمادین، دارای ابروهای تراشیده، چشمان نزدیک، بینی بلند و لب‌های باریک، کنار جعبه‌ای سنگی در بقایای خانه‌ای در دژ اورارتی آرگیشتی‌خینیلی یافت شده است. این پیکره به احتمال فراوان با آیین‌های پرستش نیاکان یا باروری در ارتباط بوده است.
به گفته دکتر ایسکرا، تمرکز تیم روی بررسی مجموعه‌ای از خانه‌های بزرگ و پلکانی بود که به اواخر قرن هفتم و ششم پیش از میلاد تعلق دارند؛ دوره‌ای که هم‌زمان با افول دولت اورارتو است. او می‌گوید: «وضعیت حفظ این بناها به شکل شگفت‌آوری عالی بود. در بسیاری نقاط، دیوارهای خشتی و کف‌پوش‌های سنگی کمابیش دست‌نخورده باقی مانده‌اند و به ما اجازه می‌دهند ساختار خانه‌های باستانی را با جزئیات زیاد بازسازی کنیم.»
باستان‌شناسان در یکی از این مجموعه‌های مسکونی، اتاقی مخصوص نگهداری مواد غذایی یافتند که کف آن کوزه‌های سفالی بزرگ هنوز در جای اصلی خود قرار داشتند، درست همان‌طور که بیش از دو هزار سال پیش رها شده بودند. اما جذاب‌ترین کشف در اتاق مجاور پنهان بود: سنگی از جنس توف آتشفشانی که به شکل چهره انسانی تراشیده شده بود و کنار جعبه‌ی سنگی مستطیل‌شکلی قرار داشت. این تندیس نزدیک به نیم متر ارتفاع دارد و دارای ابروهای برجسته، لب‌های باریک، بینی بلند و چشمان نزدیک به هم است.
این تندیس که در جای اصلی خود باقی مانده، به احتمال زیاد به عنوان یک «بُت» دارای نقش آیینی یا محافظتی در خانه بوده است. پیکره‌هایی مشابه در دیگر محوطه‌های باستانی ارمنستان هم یافت شده‌اند که همواره با پرستش نیاکان یا آیین‌های باروری ارتباط دارند. این موضوع نشان می‌دهد مردم آرگیشتی‌خینیلی سنت‌های مذهبی را در زندگی خانوادگی و اجتماعی خود حفظ کرده بودند. قرار است در آینده، تجزیه شیمیایی محتوای جعبه سنگی انجام شود تا شاید بقایای آلی مانند نذورات یا مواد آیینی، شناسایی و نقش دقیق این تندیس روشن‌تر شود.
تدفین از نوع سوزاندن مردگان از نیمه نخست قرن هفتم پیش از میلاد که در جریان بررسی‌های باستان‌شناسی کشف شد
به موازات این کاوش‌های خانگی، دکتر هاسمیک سیمونیان و تیمش گورستانی وسیع از نوع تدفین در خمره را در حاشیه سکونتگاه کشف کردند. این گورستان شامل ده‌ها تدفین می‌شد که در آن‌ها خاکستر مردگان در خمره‌های سفالی ریخته شده و همراه اشیاء کوچک تدفینی مانند زیورآلات یا ظروف قرار گرفته بود.
سیمونیان توضیح داده: «این مکان نقطه عطفی در باستان‌شناسی ارمنستان است. به احتمال زیاد، بزرگ‌ترین و سالم‌ترین گورستان سوزاندن مردگان است که تاکنون در کشور یافت شده و چشم‌اندازی بی‌سابقه از آیین‌های تدفینی مردمانی که زیر نفوذ فرهنگ اورارتو بودند به ما می‌دهد.»
وضعیت استثنایی حفظ خمره‌ها داده‌های ارزشمندی درباره آیین‌های تدفین، باورهای مربوط به زندگی پس از مرگ و سلسله‌مراتب اجتماعی فراهم می‌کند. برخی خمره‌ها متعلق به بزرگسالان و برخی متعلق به کودکان بودند که گواه نظام تدفینی منظم و شکل‌گرفته است. این یافته‌ها دریچه‌ای تازه به پژوهش در مورد چگونگی تداوم و تحول هویت‌های محلی پس از فروپاشی قدرت مرکزی اورارتو می‌گشایند.
پادشاهی اورارتو که میان قرون نهم تا ششم پیش از میلاد شکوفا شد، یکی از پیشرفته‌ترین دولت‌های عصر آهن در خاور نزدیک بود. مهندسان اورارتی دژهای عظیم، سامانه‌های آبیاری و معابد باشکوهی برای خدایان خود، از جمله «خالدی» خدای جنگ و حاکمیت، ساختند. کتیبه‌های میخی اورارتی هنوز بر صخره‌های ارمنستان، شرق ترکیه و شمال‌غرب ایران هستند.
موقعیت جغرافیایی آرگیشتی‌خینیلی در گذرگاه میان آناتولی و قفقاز، آن را به مرکزی پویا برای تجارت و تبادل فرهنگی تبدیل کرده بود. معماری آن ترکیبی از دقت نظامی و ظرافت شهری است؛ با تراس‌های منظم و ساختمان‌های عمومی بزرگ.
افول این شهر با فروپاشی دولت اورارتو در اوایل قرن ششم پیش از میلاد هم‌زمان بود که شاید در پی بحران‌های داخلی و پیشروی مادها رخ داد.
مترجم: زهرا ذوالقدر
