نقش کاروانسراها در رونق تجاری یک شهر

یکی از مواردی که در رونق بازار و تجارت در هر منطقه موثر است و اهمیت تجاری شهر را نشان می‌دهد، کاروانسراهای آن منطقه است. هرچه کاروانسراهای شهری از نظر تعداد زیاد و از نظر کیفیت از رفاه و راحتی برخوردار باشند، نشان از حضور بازرگانان در آن شهر و دلیل بر شکوفایی تجارت می‌تواند باشد.

کاروانسراها بهترین وسیله آسایش مسافر و حفظ کالا و امنیت راه و تامین آذوقه و ایجاد ارتباطات محسوب می‌شده‌اند. اگرچه راه‌ها در سراسر ایران کیفیت خوبی نداشت و ارتباط کند بود، شبکه کاروانسراهایی که در کشور و در طول راه‌های تجاری اصلی قرار داشت، حداقل محل امنی برای اجناس و حیوانات باری تجار فراهم می‌آورد و همچنین امکانات عرضه کالاها و انجام معاملات کوچک را در توقف‌های شبانه در اختیارشان می‌نهاد. کاروانسراهای ایران بهتر از کاروانسراهای ترکیه ساخته شده و پاکیزه‌تر بودند.

کاروانسراها به‌ویژه برای استفاده مسافران تهیدست ساخته شده بودند و مسافران می‌توانستند تا هر مدتی که مایل بودند، بدون پرداخت پول، در آنجا بمانند. شاه‌عباس اول برای پیشبرد رونق بازرگانی امپراتوری صفویه در تلاش بود و بستگانش، بازرگانان ثروتمند و حکام محلی نیز از این کار او پیروی می‌کردند.

کاروانسراهای نوبنیاد در زمان شاه‌عباس اول، به‌صورت شبکه منظمی جمیع مراکز فعالیت بازرگانی را به یکدیگر متصل ساخت. این کاروانسراها به قدری مفید و مغتنم بود که در اندک مدتی طرف توجه سوداگران و مسافران قرار گرفت و با احداث آنها تردد کاروان‌ها و کار تجارت به طرز محسوسی افزایش یافت.

اهمیت این کاروانسراها در افزایش داد و ستد بسیار موثر بود. در همین راستا در قزوین نیز کاروانسراهایی ساخته شد. شاردن در سفرنامه‌اش به اهتمام مردم قزوین در ساختن کاروانسراها اشاره می‌کند. همچنین از تیمچه یا کاروانسرایی به نام «شاهی» نام می‌برد که دارای دویست و پنجاه حجره و یک حوض بزرگ بوده و دو ردیف دکان که در آنها جنس فروخته می‌شده، آن را به خارج مربوط می‌ساخته است.

فیگوئرا سفیر اسپانیا که در دوره شاه‌عباس اول از قزوین دیدن کرده بود، درباره کاروانسرایی که از سوی مادر شاه‌عباس (مهدعلیا) ساخته شده بود، سخن می‌گوید. این کاروانسرا اگرچه در دوره پایتختی قزوین ساخته شده بود اما از این جهت که در زمان سفیر مذکور همچنان فعال و پررونق بود، قابل‌توجه است.

او می‌گوید: «در آغاز روز به مبارک رسیدیم که بیش از چهار فرسنگ با قزوین فاصله نداشت. پس از عزیمت از این مکان، سفیر با طی دو منزل در روزهای۲۸ و ۲۹ ژوئیه، به کاروانسرای بزرگی رسید که هنگام آمدن در آن توقف نکرده بودیم. این کاروانسرا بی‌شک بزرگ‌ترین منزلی بود که در طول سفر خود دیده بودیم و با نفقه مادر شاه‌عباس ساخته شده بود.»

زینب‌بیگم دختر شاه‌طهماسب و عمه شاه‌عباس نیز که در قزوین برای مدتی از سال ۱۰۲۲ تا ۱۰۲۷ در حالت تبعید به‌سر می‌برد، صاحب کاروانسرایی در قزوین بوده است. اولئاریوس کاروانسراهای قزوین را از نظر معماری جالب دیده که بیشتر مورد استفاده بازرگانان بیگانه قرار می‌گرفته است.

تاورنیه نیز از کاروانسراهای قزوین یاد کرده است و می‌نویسد: «این شهر سه کاروانسرا دارد که اطراف آنها بازار واقع شده و یکی از کاروانسراها خیلی بزرگ و راحت است.» از گفته وی برمی‌آید که این کاروانسراها پس از انتقال پایتختی به اصفهان، همچنان فعال بوده و امنیت داشته که این سیاح آنها را اینچنین راحت دانسته است. یکی دیگر از کسانی که در دوره شاه‌عباس اول سفری به ایران داشت، کاتف بود.

کاتف تاجر به سال ۱۶۲۳م/ ۱۰۳۳ق که در مسیر خود از مسکو به اصفهان از قزوین نیز گذشته، نظری در مورد کاروانسراهای قزوین دارد. او قزوین را قصبه‌ای بزرگ می‌داند که کاروانسراهای اردبیل و شماخی از همانند آن در قزوین بزرگ‌ترند. ساخت کاروانسراها برای بالندگی تجارت بسیار ضروری بود و امنیت راه را برای کاروان‌های بازرگانی که از ممالک مجاور می‌آمدند، به ارمغان می‌آورد. بر مبنای آنچه گفته شد روشن می‌شود که موقعیت ممتاز جغرافیایی و تجاری قزوین تا چه میزان می‌توانسته در استمرار رونق بازرگانی در این شهر اثرگذار باشد.