Faradeed

انفجار سرمایه داری در چین، یک مورد غول‌آسا از پدیده‌ای است که در اتحاد جماهیر شوروی «سیاست جدید اقتصادی» خوانده می‌شد. از این رو، آنچه ما در چین داریم «سوسیالیسم با ویژگی‌های چینی» است؛ با این حال همچنان سوسیالیسم است؛ حزب کمونیست هنوز در قدرت است و نیرو‌های بازار را بشدت اداره و هدایت می‌کند.

در دهه ۱۳۶۰ براساس آنچه رفت تعارض اساسی و قطب‌بندی بین سرمایه تجاری و سرمایه دولتی است. ولی فرایندی که بعد از پایان جنگ صورت می‌گیرد و اتخاذ سیاست‌های نولیبرال هم باعث برآمدن اشکال دیگری از سرمایه و هم تجزیه فرایند خصوصی‌سازی در قالب مؤسسات مختلف شد؛ یعنی تجزیه سرمایه دولتی در قالب (به‌ترتیب زمانی) قرض‌الحسنه‌ها، تعاونی‌های اعتباری، مؤسسات مالی و اعتباری و در نهایت در پایان دوره اول خاتمی شکل‌گیری بانک‌های خصوصی. خصوصی‌سازی تبدیل شد به فرایند سلب مالکیت نه فقط از کارگران و کارمندان بلکه سلب مالکیت از دولت و جامعه. حتی تحولات درون سیستم بانکی رسمی هم به این داستان پایان نداد. بانک‌های جدیدی مثل بانک پارسیان و بانک سامان ایجاد شدند، ولی تغییری حاصل نشد و فقط آن قدرت‌هایی که به‌لحاظ اقتصادی قوی‌تر شده بودند وارد این بازار شدند.

رایج است که دو دهۀ اخیر را دوران «نئولیبرالیسم» بنامند. بااین‌حال، ریشه‌های موقعیتی که امروز درگیر آنیم، متکثرتر از آن است که به سادگی ذیل یک ایدئولوژی اقتصادی خلاصه شود. در واقع، ما شاهد تحولی عظیم در «امر اجتماعی» بوده‌ایم. چیزی که از جنبش‌های دانشجویی تا جنگ سرد در آن دخیل بوده‌اند و نتایج آن نه‌تنها اقتصاد، که سیاست و اجتماع را نیز درنوردیده‌اند. حالا پرسش جدید این است: آیا دوران فردگرایی نئولیبرالیستی به پایان رسیده و باید فصلِ تازه‌ای از همبستگی باشیم؟

سرمایه‌داری همیشه مدافع آزادی بوده است. از نظر طرفداران این مکتب اگر اجازه بدهیم آدم‌ها آزادانه دست به مبادله بزنند، دست نامرئی بازی برد-بردی را رقم می‌زند که به نفع همه است. اما رسیدن به حداکثر سود، علاوه‌بر آزادی، مستلزم کنترل نیز هست. این وظیفه را علم مدیریت بر عهده گرفت و با خط‌کش و کرنومتر به جان کارگران افتاد؛ علمی که پژوهش‌های تاریخی جدید نشان می‌دهد، پیشگامانش، نه استاد دانشگاه، که برده‌داران بودند.

در واقع، حتی اجازه دهید پیشنهاد کنم «مراقبت» و «آزادی» را جایگزین «تولید» و «مصرف» کنیم، مراقبت به هر گونه عملی اطلاق می‌شود که در نهایت معطوف است به حفظ یا افزایش آزادی شخص یا اشخاصی دیگر، همان‌گونه که مراقبت یک مادر از فرزندش صرفاً برای حفظ سلامت و رشد او نیست، بلکه به‌شکلی بی‌واسطه‌تر این است که او بتواند بازی کند، چیزی که همان تجلی نهایی آزادی است. البته این برنامه‌ را باید در بلندمدت دنبال کرد. ضروری‌تر اینکه لازم است بفهمیم چگونه می‌شود با سلطه مدیران حرفه‌ای و درنتیجه مزخرف‌سازی یا بی‌فایده‌سازی مشاغل مبارزه کرد، آن‌هم نه فقط در سازمان‌های چپ موجود.

بیش از صدوپنجاه سال از انتشار اولین مجلد کتاب «سرمایه» می‌گذرد، کتابی قطور و حجیم که بسیاری از خوانندگان را مرعوب می‌کند و بی‌خیال خواندن آن می‌شوند. دیوید هاروی خواندن آن را ضروری می‌داند. او دهه‌هاست «سرمایه» تدریس می‌کند. کلاس‌های عمومی‌اش درباره سه مجلد «سرمایه» روی اینترنت موجود است و میلیون‌ها نفر در سرتاسر جهان آن‌ها را دیده‌اند.

اصطلاحی هست که می‌گوید اگر از یک سرویس آنلاین رایگان استفاده می‌کنید، خودتان محصولش هستید. این سخنی گیراست، اما باید آن را به‌طور دقیق‌تر بیان کرد: محصولْ خودِ شما نیستید، بلکه داده‌های رفتاری و فکت‌های قابل‌سنجش در مورد علاقه‌مندی‌هایتان است که همواره برای فروش ادغام می‌شوند، به‌طوریکه مجموع هر تراکنش (از جمله تراکنش‌های خودتان) به سازوکاری برای کوک‌کردن هرچه‌بهتر کسب‌وکار جذب و حفظ کاربران تبدیل می‌شود.

گئورگ زیمل (۱۸۵۸ – ۱۹۱۸)، جامعه‌شناس آلمانی و فیلسوف نوکانتی است که آرا و نظریاتش تاثیری شگرف بر جامعه‌شناسی گذاشت. او را موسس مکتبی در جامعه‌شناسی می‌دانند به نام «جامعه‌شناسی صوری» که معتقد است امور اجتماعی را باید خالی از محتوا بررسی کرد و به فرم‌ها یا صور اجتماعی بیشتر اهمیت داد. از دید زیمل فرم‌ها از درون زندگی خلق می‌شوند.

در سال‌های اخیر جنبه‌های مادی نقد سرمایه‌داری و ظهور ایده‌هایی مثل درآمد پایه‌ای همگانی رونق یافته است. اما آمارتیا سن حدود دو دهۀ پیش و در کتاب «توسعه به مثابه آزادی» می‌نویسد: «رشد یا درآمد شخصی می‌تواند ابزاری برای گسترش آزادی افراد جامعه باشد، اما این آزادی‌ها به عوامل تعیین‌کنندۀ دیگری نیز بستگی دارند». او با تیزبینی، نقد مادی را با نقد اخلاقی تجمیع کرده و شاید به همین دلیل نقدهایش همچنان مهم‌ترین نقد‌های وارد به سرمایه‌داری است.

دیگر کسی تردید ندارد که اژد‌ها از خواب بیدار شده است. چین رؤیا‌های بزرگی در سر دارد که الگوی اقتصادی خاص این کشور در کانون آن است. اما همچون «رؤیای آمریکایی» در «رؤیای چینی» هم همۀ چینی‌ها جایی ندارند؛ و آن‌ها که طرد شده و در حاشیه مانده‌اند، دنبال راه‌های دیگری می‌روند تا سهم خودشان را به چنگ بیاورند. اینجاست که نیمۀ تاریک جامعۀ روبه‌پیشرفتِ چین خود را نشان می‌دهد: فساد، تبهکاری و انواع جرائم سازمان‌یافته.

با توجه به پیشرفت‌هایی که زنان در دهه‌های گذشته در زمینه‌های مختلف علمی و فرهنگی داشته‌اند و همچنین گام‌هایی که برای احقاق حقوق خود برداشته‌اند شاید انتظار برود که تبعیض جنسیتی به ویژه در جوامع توسعه یافته دیگر کمتر به چشم بخورد؛ حال آنکه آمار و واقعیت‌ها گاه خلاف آن را نشان می‌دهد.

اقتصاد رفتاری روزبه‌روز توجه بیشتری را در محیط‌های دانشگاهی و تجاری به خود جلب می‌کند. هر سال که به فهرست پرفروش‌ترین کتاب‌های اقتصاد نگاه می‌کنید، نام کتاب‌های اقتصاد رفتاری را در صدر فهرست می‌بینید. کمیتۀ نوبل نیز در ادامۀ توجه به این رشته امسال نیز این جایزه را به یک اقتصاددان رفتاری، ریچارد تالر، اهدا کرد. در گفت‌وگوی پیش رو دن آریلی، یکی از برجسته‌ترین اقتصاددانان رفتاری، پنج کتابی را معرفی می‌کند که به نظرش در این حوزه تعیین‌کننده است.

هیچکس دقیقاً نمی‌داند نئولیبرالیسم چیست، اما خیلی‌ها به این نتیجه رسیده‌اند که این ایدئولوژی اقتصادی مسئول پاره‌ای از بزرگ‌ترین بحران‌های اجتماعی دوران ماست. افزایشِ مهیب نابرابری، فروپاشی‌های مالیِ متعدد و از میان رفتن انواع حمایت‌های اجتماعی. دنی رادریک، رئیس انجمن بین‌المللی اقتصاد، می‌گوید مشکل اینجاست که نئولیبرالیسم می‌خواهد نسخۀ واحدی را برای همه‌جای دنیا بپیچد، اما موفقیت‌های اقتصادی، همه‌جا مدیونِ سرپیچی از نسخه‌های معیار و عمل بر اساس اقتضائات محلی بوده است.

تصویری که از آدام اسمیت ترسیم شده کاریکاتوری است که نسبت چندانی با او ندارد.

اقتصادی که از قرن پیش به ارث برده‌ایم ابزار لازم برای درک چالش‌های قرن بیست‌ویکم را در اختیار ما نمی‌گذارد.