سرنوشت بازار خودرو بدون برجام

با خروج آمریکا از برجام، خودروسازی ایران در اولویت بازگشت تحریم‌ها قرار گرفته و حال این پرسش پیش می‌آید که سرنوشت این صنعت بزرگ داخلی پس از گذشت ضرب‌الاجل سه ماهه آمریکایی‌ها (برای تحریم صنعت خودرو ایران) چه خواهد شد.

با وجود آنکه اروپایی‌ها فعلا پای برجام ایستاده و قصد خروج از آن را ندارند، اما به هر حال کم آوردن آن‌ها در آینده و لغو یا تضعیف این سند بین‌المللی و حتی خروج ایران از برجام، محال نیست. بر این اساس اگر بخواهیم سناریویی بدبینانه، اما محتمل را برای آینده برجام در نظر بگیریم، هیچ بعید نیست خودروسازی ایران روز‌های تاریک گذشته را باز هم تجربه کند و به شرایط سخت خود در دوران تحریم برگردد.

طبق این سناریو، اروپایی‌ها از برجام خارج می‌شوند و بنابراین شرکت‌های خودروسازی وابسته به آن‌ها نیز چاره‌ای جز ترک ایران ندارند و این یعنی بازگشت به سر خط تحریم. به‌عبارت بهتر، اگر اروپایی‌ها در برجام نمانند، حضور خودروسازان آن‌ها در ایران حتی با وجود قرارداد‌های منعقد شده، به پایان خواهد رسید و هیچ بعید نیست اتفاقات تلخی که در دوران تحریم برای صنعت خودرو کشور رخ داد، تکرار شود.

کمتر کسی فراموش خواهد کرد که با توجه به تشدید تحریم‌های بین‌المللی در سال‌های ۹۱ و ۹۲، چه بر سر تولید و قیمت و البته کیفیت خودرو‌های داخلی آمد و مشتریان و خودروسازان داخلی چه سختی‌هایی را در آن روز‌ها به چشم دیدند. در آن سال‌ها با توجه به قهر خودروسازان خارجی، تولید به‌شدت افت کرد؛ به‌نحوی که در سال ۹۱، تیراژ خودرو به نصف سال ۹۰ و در سال ۹۲ نیز به یک سوم کاهش یافت.

این افت شدید اثر خود را بر قیمت نیز گذاشت؛ به‌نحوی که خودرو‌های داخلی بیش از دو برابر افزایش قیمت را تجربه کرده و دست بسیاری از مشتریان از بازار خودرو کوتاه شد. نکته دیگر اینجا بود که خودروسازان و قطعه‌سازان کشور به‌دلیل تشدید تحریم‌ها، امکان تامین مستقیم قطعات و مواد اولیه موردنیاز خود را از دست داده و این موضوع به مانعی بزرگ بر سر راه تولید خودرو‌های داخلی تبدیل شد.

در آن دوران، یکی از بدترین اتفاقات ممکن، قطع ارتباط خودروسازان فرانسوی با ایران بود، چه آنکه ابتدا پژویی‌ها «جاده مخصوص» را ترک کردند و در ادامه رنو نیز فعالیت‌های خود را کاهش داد. رفتن پژو از آن جهت ناخوشایند بود که این شرکت سالی حدودا ۴۰۰ هزار دستگاه محصول در ایران (طبق آمار سال ۹۰) به تولید می‌رساند و ایران‌خودرو از جنبه تامین قطعات، وابستگی زیادی به این شریک فرانسوی داشت.

قطع ارتباط ناگهانی پژو در واقع جدای از اینکه حق تولید محصولات این شرکت را از ایران‌خودرو سلب کرد، روند تامین قطعات از خارج را نیز دچار مشکل و چالش ساخت. هرچند ایران‌خودرویی‌ها به تولید محصولات پژو (با وجود منع قانونی ناشی از تحریم) ادامه دادند، اما، چون منابع اصلی تامین قطعات آن‌ها تقریبا بسته شد، تولیدشان به شدت افت کرد.

از سوی دیگر، رنو نیز به‌عنوان دیگر خودروساز اروپایی فعال در ایران، با وجود آنکه مانند پژو ارتباط خود را با خودروسازی کشور کاملا قطع نکرد، اما سطح فعالیت‌هایش را کاهش داد تا شوکی دیگر به تیراژ خودرو‌های تولید داخل وارد شود. به جز این دو خودروساز فرانسوی، برخی دیگر از شرکت‌های خودروساز دنیا نیز به‌دلیل تحریم‌ها از ایران خارج شدند، که مهم‌ترین آن‌ها بنز، ولوو و هیوندایی بودند.

خروج بنز، ولوو سبب شد تیراژ محصولات تجاری افت قابل‌توجهی را در دوران تحریم به خود ببیند و ایران‌خودرودیزل و سایپادیزل (دو‌تجاری ساز بزرگ داخلی) شرکای معتبر خود را از دست بدهند. همچنین رفتن هیوندایی نیز بخش خصوصی خودروسازی کشور را دچار مشکلات زیادی مواجه و تیراژ خصوصی‌ها را دچار افت کرد. در واقع بخش خصوصی صنعت خودرو کشور وابستگی نسبتا بالایی به این خودروساز کره‌ای داشت و در نهایت مجبور شد به سراغ چینی‌ها رفته و حیات خود را با آن‌ها ادامه دهد.

جدای از بحث افت تیراژ، اما قیمت خودرو‌های داخلی نیز رشد زیادی را به خود دید. کمتر مشتری ایرانی از خاطرش خواهد رفت که در آن دوران قیمت خودرو‌های داخلی چند میلیون تومان بالا رفت و بازار با محصولات زیر ۱۰‌میلیون تومان وداع کرد.

دلیل اصلی این افزایش قیمت، علاوه‌بر مسائل روانی حاصل از تشدید تحریم‌ها، کاهش تولید و در نتیجه کمبود خودرو بود که سبب شد قیمت‌ها در مدت زمان نه چندان طولانی، سر به فلک بزنند. این افزایش قیمت نامتعارف، عملا دست بسیاری از مشتریان را از بازار کوتاه کرد، زیرا قدرت خرید آن‌ها کفاف قیمت‌های جدید را نمی‌داد.

افت تولید و رشد قیمت البته پایان دردسر‌های دوران تحریم نبود، چه آنکه بلای کاهش کیفیت نیز بر سر خودروسازی کشور نازل شد. ازآنجاکه دسترسی خودروسازان داخلی به منابع اصلی تامین قطعات عملا از دست رفته بود، آن‌ها مجبور شدند به سراغ شرکت‌های درجه دو و سه چینی و برخی دیگر از کشور‌ها رفته و از ناحیه آن‌ها تامین قطعه کنند. گذشته از اینکه تامین قطعات به‌دلیل وجود واسطه‌ها، گران از آب در می‌آمد، کیفیت آن‌ها نیز از سطح مناسبی برخوردار نبود و در نتیجه سطح کیفی خودرو‌های تولید داخل نیز متاثر از این ماجرا، کاهش پیدا کرد.

تمامی این اتفاقات تلخ در شرایطی رخ داد که پس از توافق هسته‌ای و بعد‌ها اجرایی شدن برجام، خودروسازی ایران جانی تازه یافت و موفق شد ضمن ازسرگیری روابط خود با دنیا، از شر افت تیراژ و روند نزولی کیفیت و همچنین تا حدی افزایش قیمت نامتعارف (مانند آنچه در دوران تحریم رخ داد)، خلاص شود.

در واقع این توافق هسته‌ای و برجام بود که توانست به صنعت و بازار خودرو ایران روحی تازه دمیده و نور امید را در آن منعکس کند. احتمالا همه به یاد دارند که با آغاز دوباره مذاکرات هسته‌ای، رفته‌رفته روابط میان خودروسازان داخلی و خارجی رو به بهبود رفت و این موضوع اثرات خود را بر تولید خودرو گذاشت.

اوضاع به شکلی پیش رفت که پس از توافق هسته‌ای و در ادامه، اجرایی شدن برجام، نمودار تولید خودرو‌های داخلی صعودی شد. نگاهی به آمار تولید خودرو در کشور طی سال‌های ۹۳، ۹۴، ۹۵ و ۹۶ به خوبی نشان می‌دهد تیراژ خودروسازان در مسیر صعود قرار گرفته و دیگر خبری از افت‌های شدید سال‌های ۹۱ و ۹۲ در دومین صنعت بزرگ کشور نیست.

همچنین اگرچه سطح کیفی خودرو‌های داخلی هنوز هم با چالش‌های خاص خود مواجه است و مشتریان ابراز نارضایتی می‌کنند، اما حداقل دیگر مانند دوران تحریم نزولی نیست و از قطعات باکیفیت‌تری برای تولید محصولات استفاده می‌شود.

این مسائل نشان می‌دهد یکی از بزرگ‌ترین دستاورد‌های برجام، بهبود اوضاع خودروسازی ایران بوده و انعکاس آن را می‌توان در بازگشت و حضور برخی شرکت‌های معتبر جهان دید. با حصول توافق هسته‌ای، خودروسازان داخلی توانستند باب مذاکره را با خارجی‌ها بازکرده و مقدمات شراکتی جدید با آن‌ها را فراهم کنند.

امضای قرارداد ایران‌خودرو و پژو، عقد تفاهم‌نامه میان سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران (ایدرو) و رنو، امضای تفاهم‌نامه میان شرکت‌های سایپا و سیتروئن، بنز و ایران‌خودرو و همچنین فولکس واگن با یکی از شرکت‌های بخش خصوصی، از جمله مهم‌ترین اتفاقاتی است که پس از برجام در خودروسازی کشور رخ داده است.

سرنوشت خودروسازی بدون برجام

با توجه به رخ دادن این اتفاقات در خودروسازی ایران پس از برجام، حالا این پرسش مطرح است که در صورت عملی شدن سناریوی بدبینانه و خروج اروپایی‌ها از این توافق بین‌المللی، خودروسازی ایران چه روزگاری را تجربه خواهد کرد؟ آیا صنعت خودرو به دوران گذشته برمی‌گردد یا این بار شرایط بهتری را در مقایسه با آن مقطع به خود خواهد دید؟

به نظر می‌رسد برای پاسخ به این پرسش، باید ابتدا پرسشی دیگر را مطرح کنیم، اینکه چه چیزی خودروسازی ایران را از شرایط نابسامان دوران تحریم نجات داد؟ پاسخ روشن است؛ توافق هسته‌ای و برجام کلید حل مشکلات آن زمان خودروسازی ایران بود و به اذعان بسیاری از کارشناسان و دست‌اندرکاران خودروسازی، اگر برجام حاصل نمی‌شد، صنعت خودرو کشور نمی‌توانست به جاده رشد برگشته و مشکلات خود را پشت‌سر بگذارد. با این حساب، به‌نظر می‌رسد تضعیف یا از بین رفتن برجام، خودروسازی کشور را دچار عقبگرد خواهد کرد.

به باور برخی از کارشناسان، خودروسازی بدون برجام، معنایی جز از دست رفتن شرکای معتبر بین‌المللی و مسدود یا باریک شدن مسیر تامین قطعات و دریافت تکنولوژی و محدود شدن دوباره نقل و انتقالات مالی ندارد. طبعا وقتی خودروسازان معتبر دنیا ایران را ترک کنند، عملا دیگر چندان امکان کسب دانش فنی و تکنولوژی روز دنیا وجود نداشته و ما می‌مانیم و نهایتا یکسری از شرکت‌های چینی.

با این اتفاق، جدای از اینکه تولید خودرو‌های به روز و باکیفیت در کشور با محدودیت مواجه می‌شود، تیراژ نیز به چالش کشیده شده و افزایش قیمت نیز ذیل همه این ماجرا‌ها رخ خواهد داد. هرچند در حال حاضر بخش اعظم خودرو‌های تولیدی در کشور از ساخت داخل بالایی برخوردارند، با این حال هنوز هم وابستگی به قطعات وارداتی وجود دارد و نمی‌توان بدون تامین قطعه از خارج چرخ خودروسازی را چرخاند.

البته این به آن معنا نیست که صنعت خودرو ایران بدون برجام تعطیل خواهد شد، اما بدون تردید به دردسر خواهد افتاد و خودروسازان مجبورند برای تامین قطعات خود، واسطه‌ها را درگیر کرده و به سراغ شرکت‌ها و منابعی غیر از سورس‌های اصلی بروند.

در این مورد، حسن کریمی‌سنجری کارشناس خودرو کشور به «دنیای‌اقتصاد» می‌گوید: سناریوی خودروسازی بدون برجام، زمانی بدتر خواهد شد که به جای اروپایی‌ها، ایران از برجام خارج شود، زیرا در این صورت، دیگر هیچ تمایلی از سوی شرکت‌های اروپایی برای حضور در خودروسازی ایران وجود نخواهد داشت.

وی با بیان اینکه از بین رفتن برجام، شرایط را برای خودروسازی ایران سخت‌تر از دوران قبلی تحریم خواهد کرد، می‌افزاید: این بار و در‌صورتی‌که ایران بخواهد از برجام خارج شود، دیگر هیچ کدام از خودروسازان اروپایی در صنعت خودرو کشور باقی نخواهند ماند، به عکس دوران قبلی که برخی شرکت‌ها حداقل به‌صورت نصفه و نیمه به فعالیت خود در این صنعت ادامه دادند.

کریمی ادامه می‌دهد: در صورت لغو برجام، با رخ دادن اتفاقاتی مانند خروج خودروسازان خارجی از ایران، با مسدود یا محدود شدن منابع تامین قطعات خارجی، رشد قطعات چینی در تولیدات داخلی و همچنین توقف رشد کیفی مواجه خواهیم شد. وی تاکید می‌کند: همین حالا نیز سرعت توسعه و پیشرفت خودروسازی ایران کند است و طبعا اگر برجام لغو شود، دیگر رشد و توسعه‌ای نیز در کار نخواهد بود.

این کارشناس، اما در عین حال از بالا رفتن قدرت خودروسازی ایران برای حفظ خود نیز صحبت به میان آورده، می‌گوید: جدای از همه اتفاقاتی که بدون برجام در خودروسازی ایران رخ خواهد داد، معتقدم این صنعت بهتر و قوی‌تر از دوران قبلی تحریم، خود را (در برابر تعطیلی مطلق) حفظ خواهد کرد؛ در واقع راهکار‌هایی برای سرپا ماندن خودروسازی کشور و از بین نرفتن کامل آن، پیدا خواهد شد و این صنعت البته بدون رشد و توسعه فنی و کیفی، به حیات خود ادامه می‌دهد.

کریمی در ادامه با بیان اینکه بعید به‌نظر می‌رسد ایران از برجام خارج شود و اروپایی‌ها نیز از آن خروج کنند، تاکید می‌کند: به‌نظر می‌رسد هر دو طرف به‌دنبال یافتن راهکار‌هایی برای به حداقل رساندن اثرات خروج آمریکا از برجام هستند و این موضوع می‌تواند به نفع خودروسازی کشور تمام شده و برند‌های خارجی را در «جاده مخصوص» نگه دارد.