پایان پاییز خشک؟

موج فراگیر بارش‌ها در حالی از هفته گذشته شروع شده است که پیش‌بینی‌ها از مواجهه با پاییزی خشک حکایت داشت. بررسی‌ها نشان می‌دهد اگرچه کارنامه بارش‌ها در نیمه اول پاییز مطلوب نبوده، اما در نیمه دوم پاییز این وضعیت تغییر می‌کند.

با این حال، به‌دلیل سبقت حجم خروجی از ورودی آب در سد‌های کشور، بارندگی‌های اخیر اثر قابل توجهی در مخازن سد‌ها نداشته است.

آیا بارش‌های اخیر به خنثی‌شدن هشدار کارشناسان در مورد پاییز خشک و کم بارش منجر خواهد شد؟ اواسط مهرماه بود که مدیرکل دفتر اطلاعات و داده‌های آب کشور با اعلام کم بارشی بی سابقه در پاییز جاری هشدار داد که ذخایر سد‌های کشور تنها کفاف همین فصل از سال را می‌دهد.

ماه اول پاییز، خشک و بی باران سپری شد و حتی عنوان «خشک‌ترین مهرماه در نیم‌قرن اخیر» را به خود اختصاص داد، اما بارندگی فراگیر در دو هفته اخیر، این سوال‌ها را دوباره مطرح کرده است: آیا وضعیت آبی کشور تغییر کرده است؟

آیا آن هشدار‌ها با علم به بارش‌های اخیر داده شده بود؟ با توجه به نقش مهم سد‌ها در تامین آب موردنیاز کشور، آیا بارندگی‌های اخیر، وضعیت مخازن سد‌ها را هم دستخوش تغییر کرده است؟

ارتفاع کل ریزش‌های جوی از اول مهرماه تا نیمه آبان‌ماه بالغ بر ۱۵میلی‌متر است که این مقدار بارندگی نسبت به میانگین دوره‌های مشابه بلندمدت ۱۷درصد کاهش داشته، اما نسبت به دوره مشابه سال آبی گذشته (۵میلی‌متر)، ۲۰۰درصد افزایش نشان می‌دهد. با توجه به این موضوع، پیش‌بینی پاییز خشک نادرست بوده است یا خیر؟

رئیس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی در گفتگو با «دنیای‌اقتصاد» اعلام کرد: «پیش‌بینی ما پاییزی کم بارش بود و متاسفانه این پیش‌بینی درست از آب درآمده است و پاییز کم بارشی را می‌گذرانیم.» احد وظیفه معتقد است: «برآورد ما این است که پاییز امسال نسبت به نرمال پاییز‌های گذشته کم بارش‌تر خواهد بود؛ به‌ویژه آبان ماه خیلی کم بارش است.

موج بارش‌هایی که طی چند روز اخیر، کشور را فرا گرفت، تمام شد و متاسفانه تقریبا تا ۱۰روز آینده نیز، بارندگی آنچنانی نداریم. تا آخر آبان ماه بارش ها، فقط مربوط به شمال غرب و خطه شمال و دامنه البرز خواهد بود و مناطقی مانند تهران، قزوین و کردستان و شاید همدان بارانی می‌شود.

اما مناطق جنوبی کشور تقریبا بدون بارش است.» به گفته وی، بارندگی روز‌های گذشته مربوط به کل کشور نبوده است: در برخی استان‌ها از جمله بوشهر اصلا بارش نداشته‌ایم؛ جنوب خوزستان هیچ بارندگی‌ای نداشته؛ ایلام هم بارش قابل‌توجهی نداشته؛ خراسان رضوی، خراسان جنوبی، کرمان و سیستان وبلوچستان هم آن چنان بارندگی نداشته اند. البته در کرمان طی روز‌های شنبه و یکشنبه مقداری بارندگی بوده است.

قبل از این موج بارشی، بیش از ۲۰استان کشور بدون بارندگی بودند. به عبارتی، استان‌هایی مانند اصفهان، کرمان، فارس، قم، مرکزی و کرمانشاه در جریان این موج بارشی، اولین بارندگی سال آبی خود را تجربه کرده اند! موج بارندگی طی چند روز اخیر، کمی در وضعیت بارش‌ها تغییر ایجاد کرد، اما مناطق پربارشی مثل ایلام، خوزستان و بخش عمده‌ای از لرستان، کرمانشاه و کردستان که همواره در این فصل بارندگی خوبی داشتند، در حال حاضر دچار کم بارشی شدید هستند.

بنا به گفته رئیس مرکز ملی خشکسالی، موج جدید بارش، در فلات مرکزی بیشتر بود؛ اصفهان و تا حدی چهارمحال وبختیاری، بخش‌های شرقی لرستان، همدان و مرکزی باران خوبی داشتند. وضعیت بارندگی در تهران بد نبود و قزوین و البرز و سواحل خزر هم بارش خوبی را تجربه کردند، اما این بار ش‌ها چیزی از کم بارشی پاییز کم نکرده و آب چندانی نیز به حجم مخازن سد‌های کشور نیفزوده است.

وی در این‌باره گفت: «طی روز‌های گذشته، نواحی فلات مرکزی که از کمبود شدید آب رنج می‌بردند، تا حدی خیالشان راحت شد، ولی ما در کشور با «کمبود شدید» آب مواجهیم. البته کمبود آب «خیلی خیلی زیاد» است. در بسیاری از شهر‌ها تنش آبی حاکم است و با تانکر به آن‌ها آبرسانی می‌شود. سد‌ها نیز در حد کمینه تاریخی خود قرار دارند.»

کاهش حجم آب ورودی به سد‌ها

مرور آمار‌ها گویای وضعیت هشدارآمیزی است که آب پشت سد‌ها دارند. گفته‌های برخی مقامات آب کشور درباره میزان ذخایر سدها، این خطر را که آب کنونی پشت سد‌ها فقط کفاف پاییز را می‌دهد، دوباره زنده کرده است.

مدیرکل دفتر اطلاعات و داده‌های آب کشور در این‌باره به «دنیای‌اقتصاد» گفت: میزان حجم قابل بهره برداری مخازن سد‌های کشور در انتهای سال آبی ۱۴۰۰-۱۳۹۹ معادل کل مصارف آب کشور در پاییز بوده است؛ اما بخشی از مصارف کشور از منابع آب زیرزمینی است و این طور نیست که فقط سد‌ها نیاز پاییز را تامین کنند؛ بنابراین بخشی از حجم موجودی مخازن سد‌ها برای مصارف پاییز استفاده خواهد شد و می‌توان گفت، بخش قابل بهره برداری این حجم، تقریبا معادل کل میزان مصارف فصل پاییز در شرایط نرمال است.

فیروز قاسم زاده افزود: بر اساس پیش‌بینی‌های سازمان هواشناسی کشور، پاییز سال‌جاری با کاهش بارش‌ها نسبت به نرمال همراه است، اما امید می‌رود با شروع بارش‌های نسبتا مناسب در آذرماه و تداوم آن در فصل زمستان، ورودی به مخازن سد‌ها تقویت و به طور طبیعی به بهبود آب موجود در مخازن سد‌ها منجر شود.

بررسی آمار بهره برداری از سد‌های مخزنی کشور نشان می‌دهد، در پایان سال آبی ۱۴۰۰-۱۳۹۹ (۳۱شهریورماه)، میزان کل حجم آب ورودی به سد‌های کشور حدود ۴/ ۲۹میلیارد مترمکعب بوده که نسبت به سال آبی ۱۳۹۹-۱۳۹۸ حدود ۴۷درصد کاهش را ثبت کرده است. تا پایان سال آبی ۱۴۰۰-۱۳۹۹، میزان حجم آب موجود در مخازن سد‌ها معادل ۵/ ۱۹میلیارد مترمکعب بوده است.

آمار‌های تازه از کم و کیف بارندگی‌ها

گفت‌وگوی «دنیای‌اقتصاد» با معاون وزیر نیرو نشان می‌دهد که نتیجه بارندگی‌های اخیر، وضعیت حجم آب پشت سد‌ها را مشخص می‌کند. قاسم تقی زاده خامسی، در این باره با ذکر جزئیاتی از وضعیت ورودی سد‌های کشور گفت: در نتیجه بارندگی‌های اخیر تا پایان ۱۴آبان به میزان ۵۷/ ۱میلیارد مترمکعب میزان کل ورودی به سد‌های کشور است.

در عین حال، ورودی سد‌های کشور در سال گذشته در همین مدت ۱۲/ ۲میلیارد مترمکعب بوده است. به این ترتیب کشور با کاهش ۲۶درصدی ورودی آب به سد‌ها روبه‌رو شده است. معاون آب و آبفای وزارت نیرو با اشاره به خروجی آب از سد‌ها گفت: در سال آبی جاری خروجی آب حدود ۸۸/ ۲میلیارد مترمکعب بوده که این عدد از اختلاف یک‌میلیارد مترمکعبی ورودی و خروجی آب به سد‌ها خبر می‌دهد.

این مسوول وزارت نیرو درخصوص حجم موجود آب سد‌های کشور گفت: میزان کل حجم موجود آب در مخازن سد‌های کشور حدود ۹/ ۱۷میلیارد مترمکعب است که سال گذشته در همین مدت به ۵/ ۲۴میلیارد مترمکعب می‌رسید؛ این عدد به معنی افت ۲۷درصدی حجم آب پشت سد‌های کشور است.

تقی‌زاده خامسی درباره چرایی تاثیر اندک بارندگی‌های اخیر بر حجم آب سد‌های کشور، گفت: تاثیر بارندگی‌های اخیر روی آب موجود در سد‌های کشور حدود یک‌درصد بوده است. دلیل این موضوع نیز جذب شدن عمده بارندگی در زمین است.

در واقع آبی جاری نشده است که وارد رودخانه‌ها یا سد‌ها شود. وی درباره دلایل افزایش مصرف آب در کشور نیز گفت: نه‌تن‌ها بخش شرب، بلکه بخش‌های کشاورزی و صنعتی با افزایش مصرف روبه‌رو شده اند. از آنجا که ۹۰درصد آب کشور را بخش کشاورزی مصرف می‌کند، چیزی که باید به آن توجه شود، مصرف همین بخش است که کمتر در رسانه‌ها و مطبوعات به آن پرداخته می‌شود.

تقی‌زاده خامسی با اشاره به رشد قابل‌توجه بارندگی در برخی استان‌ها، گفت: در یک هفته اخیر، شاهد رشد بارندگی در استان‌های قم، مرکزی، اصفهان، تهران و البرز بوده‌ایم. برای نمونه میزان بارندگی در قم با رشدی ۲۳درصدی در هفته گذشته نسبت به هفته قبل آن روبه‌رو شده است.

در رتبه‌های بعدی هم مناطقی در جنوب و غرب اصفهان، خود شهر تهران و استان البرز وضعیت بارندگی مناسبی را تجربه کرده اند. از آنجا که هفته گذشته شاهد بارش‌های چشمگیری در منطقه کوهرنگ که مصرف‌کننده آب شرب هستند نبودیم، بارش‌های اخیر در اصفهان را آن‌چنان خوب تحلیل نمی‌کنیم.

وی در نهایت با اشاره به حجم ۱۵میلی‌متری بارندگی در تهران طی هفته گذشته گفت: در البرز این میزان تا ۳۰میلی‌متر و در مرکزی حدود ۲۳میلی‌متر بوده است.

در یزد هم شاهد بارش ۹میلی‌متری بودیم که رقم بسیار خوبی است؛ بنابراین با توجه به اینکه بارندگی‌های اخیر به شکل روان آب به سد‌ها و رودخانه‌ها وارد نشده، اثر محدودی بر آب‌های ورودی به سد‌های کشور داشته است. از آن سو، خروجی سد‌ها حدود یک‌میلیارد مترمکعب بیش از ورودی سد‌ها بوده است که از این منظر باید به تحلیل وضعیت مخازن آب کشور پرداخت.

چرا بارندگی‌های اخیر به روان آب تبدیل نشد؟

در این باره، جمال محمدولی سامانی، مدیر گروه آب دفتر زیربنایی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی به «دنیای‌اقتصاد» گفت: شدت بارش اثر مهمی بر ورود آب ناشی از بارندگی به سد‌ها یا خاک دارد. وقتی سرعت بارندگی و شدت آن پایین است، نمی‌توان روی آن برای افزایش حجم آب پشت سد‌ها حساب کرد.

در واقع در این وضعیت، آب به جای اینکه روی خاک جاری و به روان آب تبدیل شود، به خاک وارد شده و جذب زمین می‌شود. این البته به طبیعت ابر‌ها و جبهه‌ای که وارد کشور شد هم برمی گردد که شدت آن پایین بود. شدت بارندگی پایین هم به این معناست که فرض کنید، در یک زمان مشخص، مثلا یک ساعت، میزان بارش اندک است.

طبیعی است یک‌میلی‌متر بارش در ساعت به ایجاد روان آب ختم نمی‌شود؛ در حالی که رگبار تند و سریع می‌تواند چنین وضعیتی را ایجاد کند. حرکت روان آب مرهون شدت بارش است و اگر شدت افزایش یابد، آب در رودخانه و سد جاری می‌شود.

البته بارندگی‌های اخیر از یک منظر حتی مثبت و قابل‌توجه بود؛ چرا که جذب زمین و پوشش گیاهی شده است؛ بنابراین آب را از دست نداده ایم.

استاد دانشگاه تربیت مدرس، درباره دلیل سبقت مصرف آب بر ورودی آن به سد‌های کشور گفت: همواره وقتی مقامات بخش آب و کشاورزی کشور پیش‌بینی مثبتی از بارندگی دارند، میزان مصرف آب را هم افزایش می‌دهند. در واقع مصارف آب در کشور بسته به اینکه مقامات به بارندگی‌ها خوش‌بین می‌شوند، فزونی می‌گیرد.

پیش‌بینی‌های آتی چه می‌گوید؟

با یک گل، بهار نمی‌شود! سرپرست پژوهشکده مطالعات و تحقیقات منابع آب به «دنیای‌اقتصاد» گفت: بارش‌های این چند روز اتفاق خوبی بود. پیش‌بینی‌های اولیه ما مقداری ناامیدکننده‌تر از چیزی بود که الان می‌بینیم و امیدواریم این وضعیت ادامه داشته باشد، ولی، چون خشکسالی شدیدی را تجربه کرده ایم، جبران این کم آبی زمان می‌برد.

اشکان فرخ نیا افزود: سال گذشته خشکسالی خیلی شدیدی در اکثر مناطق کشور داشتیم، به گونه‌ای که در برخی مناطق حتی در ۴۰، ۵۰سال اخیر، این خشکسالی بی سابقه بود. وقتی چنین خشکسالی را می‌گذرانید، حتی با یک فصل بارش نباید انتظار جبران را داشته باشیم.

وی درباره وضعیت بارش در ماه‌های پیش رو گفت: پیش‌بینی هواشناسی فصلی که منتشر شده، نشان می‌دهد، پاییز در اکثر مناطق کشور در محدوده نرمال و متمایل به خشک است و انتظار می‌رود وضعیت متوسط باشد و برای زمستان هم اکثر نقاط کشور از لحاظ بارش در وضعیت متوسط قرار گیرند.