روزنامه خوانی اجباری در زمان امیرکبیر

جواد نوائیان رودسری | فرایند تولید یک روزنامه، فرایندی پیچیده و پُر دغدغه و مسئولیت است؛ شاید برخی از شما خوانندگان عزیز در جریان نباشید، اما برای تولید همین روزنامه‌ای که الان در دست دارید و تنظیم اخبار و مطالب آن، کلی مرحله و دنگ و فنگ وجود دارد که باید طی شود؛ از تهیه مطالب توسط خبرنگاران و نویسندگان بگیرید تا تأیید دبیران گروه و معاونین سردبیر و سردبیر تا برسد به تأیید نهایی که باید توسط مدیرمسئول انجام شود.

در این بین، البته مطالب ویراستاری می‌شوند. تازه ما درباره صفحه‌آرایی و حروفچینی و بقیه ماجرا‌های تولید روزنامه حرفی نزدیم که یک وقت سرتان گیج نرود! اگر فکر می‌کنید این تشکیلات عریض و طویل، ساخته و پرداخته دوران ماست و قدیمی‌ها بدون طی این هفت‌خان روزنامه تولید می‌کردند، سخت در اشتباه‌اید.

۱۷۱ سال پیش، وقتی امیرکبیر تصمیم گرفت اولین روزنامه منظم و رسمی ایران را راه بیندازد، انتظام آن را جوری برقرار کرد که با دوره ما، تفاوت چندانی الا در برخی مسئولیت‌ها نداشت. حالا ممکن است برخی شاکی شوند و بگویند وقایع‌اتفاقیه که اولین روزنامه ایران نیست؛ مگر «کاغذ اخبار» میرزاصالح شیرازی و چند روزنامه غیرفارسی دیگر را فراموش کردی؟

عرض می‌شود که خیر، اما یادتان باشد وقایع‌اتفاقیه میرزاتقی‌خان، نخستین روزنامه منظم تاریخ ایران و اولین روزنامه‌ای است که تحریریه و شورای تیتر داشت و از این لحاظ، منحصربه‌فرد و اولین نمونه از نوع خودش محسوب می‌شود.

امروز، پنجم ربیع‌الثانی، سالروز آغاز انتشار وقایع‌اتفاقیه است و ما قصد داریم در معیّت شما، سری به نخستین تحریریه و شورای تیتر تاریخ ایران، در ۱۷۱ سال قبل بزنیم؛ همراه ما باشید.

اسامی اولین شورای تیتر ایران

امروزه در تحریریه روزنامه‌ها و مجلات، ده‌ها نفر به صورت مستقر و غیرمستقر فعالیت می‌کنند و گروه‌های مختلفی برای طبقه‌بندی و انتشار منظم اخبار و مطالب وجود دارد. معمولاً منتخبی از افراد مستقر در تحریریه، در ساعات پایانی مهلت بستن صفحات و آماده شدن آن‏ها برای چاپ، دور هم جمع می‌شوند تا درباره تیترها، نوع صفحه‌بندی، عکس یا عکس‌های صفحه اول بحث کنند.

به این اجتماع، در اصطلاح روزنامه‌نگاری، شورای تیتر گفته می‌شود. وقتی در ربیع‌الثانی سال ۱۲۶۷ (بهمن ۱۲۲۹) آقایان گرداننده وقایع‌اتفاقیه گرد هم جمع شدند تا اولین شورای تیتر را تشکیل دهند، تعدادشان از پنج نفر تجاوز نمی‌کرد؛ به دیگر سخن، تحریریه و شورای تیتر وقایع‏اتفاقیه یکی بود.

ضمن این‌که وقایع‌اتفاقیه را به صورت هفتگی، ابتدا پنج‌شنبه و بعد جمعه‌ها منتشر می‌کردند و اصولاً نمی‌شد به آن روزنامه گفت و به احتمال زیاد، جلسه شورای تیتر هم هفته‌ای یک‌بار تشکیل می‌شد. اعضای اولین شورای تیتر تاریخ ایران عبارت بودند از: ۱- میرزاتقی‌خان امیرکبیر، به عنوان بنیان‌گذار و مدیر روزنامه (مدیر مسئول)، ۲- حاجی‌میرزا تذکره‌چی، سرپرست (سردبیر و جانشین مدیرمسئول)، ۳- میرزا عبدا... خبرنگار و نویسنده، ۴- ادوارد برجیس، مترجم و مسئول مالی روزنامه و ۵- حاجی عبدالمحمد، مسئول کیفی و ناظر چاپ.

دفتر روزنامه با محل چاپ آن یکی بود؛ چاپخانه وقایع‌اتفاقیه با مدیریت حاجی عبدالمحمد در «دروازه دولاب» تهران قرار داشت، اما بعید است که محل برگزاری جلسات شورای تیتر هم، همین محل بوده‌باشد. احتمالاً جلسات را با حضور امیرکبیر و در دیوانخانه یا یکی از ساختمان‌های دولتی آن موقع برگزار می‌کردند.

معمولاً میرزاتقی‌خان بر اخبار مربوط به برقراری امنیت در کشور تأکید داشت؛ به همین دلیل، از همان شماره اول، خبر‌های مربوط به این موضوع را در صدر خبر‌ها قرار می‌دادند؛ مثلاً درباره سرکوب فتنه فرقه بابیه یا تار و مار کردن راهزنان مناطق مختلف، گزارش‌های مبسوطی ارائه می‌شد که محل آن در صفحه نخست بود.

مطالب آموزشی و ترجمه‌ها را که معمولاً درباره اخبار خارجه بود، در صفحات داخلی جانمایی می‌کردند. کار نگارش تمام روزنامه برعهده یک نفر بود؛ میرزا عبدا.... او موظف بود ترجمه‌هایی را که برجیس از روزنامه‌های خارجی انجام داده‌است، دریافت کند و با نثر روان در روزنامه بنویسد.

پس از اتمام کار، روزنامه برای تأیید نهایی در اختیار سردبیر و مدیرمسئول قرار می‌گرفت و چاپ می‌شد و البته بدیهی است که در تنظیم خبرها، گاهی میرزاتقی‌خان یا حاجی‌میرزا تذکره‌چی تغییراتی ایجاد می‌کردند.

هر روزنامه، یک مُرغ!

اما ماجرای جالب‌تر برای روزنامه وقایع‌اتفاقیه، پس از چاپ و در زمان توزیع اتفاق می‌افتاد؛ چطور؟ عرض می‌کنم. شمارگان روزنامه وقایع‌اتفاقیه زیاد نبود، البته ما آمار آن را به صورت دقیق نداریم، اما گزارش‌ها نشان می‌دهد که خیلی زیاد نبوده‌است.

هرچند قیمت روزنامه از همان ابتدا تا ۵۰ سال بعد، هیچ تغییری نکرد، اما خب، برای همان دوره و ۵۰ سال بعدش هم، مبلغ بالایی بود! تک‌شماره روزنامه وقایع‌اتفاقیه، طبق نظر میرزاتقی‌خان و تأیید شورای تیتر روزنامه، ۱۰ شاهی فروخته می‌شد و این مبلغ در آن زمان، معادل مبلغ خرید یک عدد مُرغ زنده بود!

برای اشتراک شش‌ماهه یک تومان و دو ریال و برای اشتراک یک‌ساله دو تومان و چهار ریال دریافت می‌کردند و به همین دلیل، هیچ‌کس به سراغ خرید روزنامه نمی‌رفت. معمولاً روزنامه‌ها در مغازه میرسیدکاظم بلورفروش در بازار تهران که دفتر عرضه و فروش روزنامه و جذب آگهی هم به حساب می‌آمد، باد می‌کرد و کسی آن‌ها را نمی‌خرید؛ علت اصلی آن هم قیمت بالای وقایع‌اتفاقیه بود.

امیرکبیر برای آن‌که متمولان و صاحب‌منصبان را مجبور به خواندن روزنامه کند، تمهیدی اندیشید؛ دستور داد تمام این حضرات را مشترک اجباری روزنامه کنند و پول آن را هم به زور از آن‌ها بگیرند! در ولایات هم، حاکمان مأمور بودند که تمام شماره‌های دریافت‌شده روزنامه را به فروش برسانند و آن‌چه باقی ماند، تقدیم مشترکان اجباری کنند!

مدیریت و بررسی روند این برنامه‌ها هم برعهده شورای تیتر روزنامه وقایع‌اتفاقیه بود که گاه، در نبود امیرکبیر، با ریاست سردبیر، یعنی آقای تذکره‌چی، تشکیل جلسه می‌داد.

منبع: روزنامه خراسان