بارش شهابی «دوپیکر»؛ قبل از شب یلدا

رضا ماه‌منظر | زمانی که آرام‌آرام به اواخر پاییز نزدیک می‌شویم، زیبایی شب یلدا، رنگ‌و‌بوی دیگری به خانه‌ها می‌بخشد. غافل از اینکه یک هفته پیش از طولانی‌ترین شب سال، میزبان پدیده نجومی بی‌همتایی در آسمان شب هستیم.

بارش شهابی جوزایی پرفروغ‌ترین و جذاب‌ترین شهاب‌باران سال که در زمان اوج بارش احتمال دیدن ۱۵۰ شهاب در ساعت نیز دور از انتظار نخواهد بود. هر‌ساله در دو هفته پایانی فصل پاییز، یک آتش‌بازی بزرگ کیهانی آغاز می‌شود که شوق مشاهده و ثبت تصاویر آن در قاب دوربین عکاسان، گرمی خاصی به سردی شب‌های سرد آذرماه می‌بخشد.

این نمایش بزرگ نجومی بارش شهابی جوزایی که با نام پارسی «دوپیکر» نیز شناخته می‌شود، هر سال از حدود ششم دسامبر، مصادف با ۱۶ آذرماه آغاز می‌شود و در ۲۳ آذر به اوج خود می‌رسد.

ما می‌توانیم به مدت دو هفته، هر شب شاهد سوختن شهاب‌های رنگارنگ در پهنه آسمان باشیم؛ اما این پدیده چیست؟ چرا تمام ساکنان نیمکره شمالی سیاره زمین می‌توانند در این مدت طولانی شاهد این نورافشانی بزرگ در آسمان باشند؟ منشأ این بارش به حرکت سیاره زمین در فضا بازمی‌گردد.

سیاره زمین حین گردش در مدارش به دور خورشید، از میان توده‌ای از گردوغبار خواهد گذشت و برخی از این ذرات کوچک به نام شهاب‌واره را در دام گرانش خود می‌اندازد.

این ذرات که اغلب هم اندازه دانه‌های ماسه هستند، با سرعت ۲۱۰ هزار کیلومتر بر ساعت وارد جو زمین می‌شوند و در این سقوطِ سریع، با مولکول‌های جو اصطکاک می‌یابند. این اصطکاک شدید سطح غبار را به حدی داغ می‌کند که بر اثر گرما شروع به سوختن کرده و به‌شدت می‌درخشد.

سوختن این ذرات در ارتفاع ده‌ها کیلومتری از سطح زمین روی می‌دهد و بسته به جنس شهاب‌ها ممکن است به رنگ‌های سفید، زرد، آبی و حتی سبز دیده شوند؛ اما منشأ این شهاب‌واره‌ها برخلاف بارش‌های شهابی دیگر که بقایای به‌جامانده از کوه‌های یخی بزرگی به نام دنباله‌دار هستند، منشأ سیارکی دارد.

منشأ این بارش، سیارک TB۱۹۸۳ یا فایتون ۳۲۰۰ است که به نظر می‌رسد هسته سنگی به‌جامانده از یک دنباله‌دار بوده است. به نظر برخی دیگر منشأ این ذرات گردوغبار جایی در میان مریخ و مشتری است و یکی از اجرام سنگی سرگردان در کمربند سیارکی است.

با این حال زادگاه دانه‌های شهاب‌ها به دست سیارک‌ها، یکی از معما‌های علم باقی مانده است. تا حدود ۴۰۰ سال قبل و تا پیش از اختراع تلسکوپ و مشاهده بهتر اجرام سماوی تصور خرافی در میان عموم مردم وجود داشت که ستارگان پس از پایان عمرشان سقوط می‌کنند و مثل یک شهاب می‌سوزند.

زیبایی دیدن شهاب همراه با یک خرافه دیگر نیز بوده که هم‌اکنون نیز گاهی در زمان دیده‌شدن یک شهاب بر سر زبان‌ها جاری می‌شود. اینکه در زمان دیده‌شدن یک شهاب آرزوی خود را بر زبان بیاورید. البته امروزه به‌خوبی می‌دانیم که مشاهده شهاب‌ها هیچ ارتباطی با مرگ ستارگان دوردست یا آرزو‌های دست‌نیافتنی ما ندارد.

چیزی که از سطح زمین شاهد آن هستیم، رد پرنور کمانی‌شکلی است که در حدود چند ثانیه خودنمایی می‌کند. این ذرات از دید ناظر زمینی، پیرامون صورت فلکی جوزا یا دوپیکر دیده می‌شوند و در نتیجه نام این صورت فلکی را بر بارش شهابی نهاده‌اند.

در زمان اوج بارش که مصادف با ۲۳ آذر است، احتمال دیدن ۱۵۰ شهاب در ساعت نیز محتمل خواهد بود؛ یعنی هر سی ثانیه یک شهاب در آسمان خواهد سوخت! این در حالی است که اکثر بارش‌های شهابی در زمان اوج خود نرخی معادل ۲۰ تا ۵۰ شهاب دارند.

مشاهده این آتش‌بازی کیهانی زیبا در هر مکانی از نیمکره شمالی مقدور است و تنها کافی است در یک مکان تاریک و به دور از آلودگی نوری به کانون بارش در صورت فلکی دوپیکر توجه کنید و پیرامون آن از مشاهده شهاب‌ها لذت ببرید. البته احتمال دیده‌شدن تعداد کمتری شهاب در آسمان شهر‌های بزرگی مانند تهران نیز دور از انتظار نخواهد بود.

با‌وجود‌این ایدئال‌ترین مناطق، ارتفاعات تاریک کوهستانی یا مناطق کویری خالی از منابع نوری هستند. یکی از بداقبالی‌های امسال برای مشاهده این بارش شهابی، وضعیت ماه است، به طوری‌که در زمان اوج بارش در ۲۳ آذر، شاهد درخشش هلال نهم ماه جمادی‌الاول هستیم.

درخشش مهتاب نوعی منبع آلودگی نوری برای مشاهده شهاب‌ها و اجرام کم‌فروغ به شمار می‌رود. زمان اوج بارش شهابی در ۲۳ آذر، مصادف با شب درخشش ۷۰ درصد ماه قمری است و تا ساعتی پیش از صبح نمی‌توان از آسمان تاریک برای مشاهده شهاب‌های کم‌نور بهره برد.

البته دیدن شهاب‌های پرنور محتمل خواهد بود. با توجه به شرایط فصلی و وضعیت آب‌وهوایی پیش‌بینی وضعیت هوا برای یک شب رصدی بسیار کلیدی است؛ بنابراین پیش از هر برنامه‌ریزی برای عکاسی یا رصد در این ایام حداقل از سه روز قبل پیش‌بینی‌های هواشناسی را بررسی کنید.

بارش شهابی پرفروغ بعدی که بتوان شاهد تعداد درخور‌توجهی شهاب در آسمان باشیم، مربوط به بارش شهابی برساوشی در نیمه دوم مردادماه سال ۱۴۰۱ است؛ اما برای مشاهده شهاب‌ها در آسمان بهترین روش پیدا‌کردن کانون بارش است.

همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد، هنگام عبور سیاره زمین از میان توده‌های گرد‌وغبار به‌جامانده در فضا، از دید ناظر زمینی شهاب‌ها اغلب از اطراف این صورت فلکی به همه طرف پراکنده می‌شوند.

به بیان ساده ستاره‌های صورت فلکی جوزا در پس‌زمینه توده‌های گردوغبار خواهد بود. گاهی نیز در میان توده‌های شهاب‌های کوچک و بزرگ شاهد عبور شهاب‌های بسیار پرنوری هستیم که با نام آذرگوی شناخته می‌شوند. گردوغبار‌های بزرگی که در جو زمین می‌سوزند و ابعادی معادل با یک مشت دست یا کمی بزرگ‌تر دارند، می‌توانند نور شدیدتری را نسبت به دیگر شهاب‌ها ایجاد کنند، به گونه‌ای که برای چند ثانیه بر اثر نور حاصل از آنها، می‌توان سایه اجسام را در سطح زمین مشاهده کرد.

گاهی از آذرگوی‌ها صدای خفیفی نیز به گوش می‌رسد که ناشی از نفوذ آن به لایه‌های عمیق‌تر جو زمین است. برای مشاهده این نمایش بزرگ کیهانی به هیچ تلسکوپی نیاز نیست.

شهاب‌ها خط بزرگی را در آسمان طی می‌کنند و بدون هیچ ابزاری، با چشم غیرمسلح در آسمان به دور از آلودگی نوری قابل تشخیص خواهند بود؛ اما این توصیه لازم به ذکر است که درصورتی‌که برنامه‌ریزی برای سفر و عکاسی خارج از شهر دارید، حتما موارد بهداشتی را رعایت کنید.