نخستین تمبرهای پستی در ایران

ناصر مقدم | تمبر پستی نخستین بار در سال ۱۸۴۰ میلادی به کار برده شد. در این سال یک نفر مامور پست از اهالی انگلستان به اداره پست انگلستان مراجعه کرد و درباره چاپ و به کار بردن تمبر پست پیشنهادی داد که پیشنهاد او به علت تسهیل کار‌های پستی موردقبول واقع شد.

چه تا آن تاریخ ماموران پست و موزعان نامه‌ها با مشکلات زیادی مواجه بودند، زیرا کسانی که نامه‌هایی برایشان می‌رسید برای شانه خالی کردن از پرداخت اجرت پستی به ترفند‌های گوناگونی متوسل می‌شدند و در نتیجه گاه‌گاهی حتی ماموران پست مجبور می‌شدند نامه‌های ارسالی را به علت عدم دریافت حق الزحمه به فرستندگان آن‌ها برگردانند. ناگفته نماند که تا قبل از انتشار تمبر پست، حق الزحمه‌ها بر حسب طول راه گرفته می‌شد.

در سال ۱۸۴۰ یکی از وزرای کابینه انگلستان طرح پیشنهادی ماموران پست مبنی بر به کار بردن تمبر پست را به صورت لایحه‌ای به پارلمان انگلستان برد و برای اولین بار نمونه بسیار کوچکی از تمبر را که هر فرستنده نامه باید از پست خریداری کند و در پشت پاکت نامه خود بچسباند به نمایندگان ارائه داد.

این طرح تصویب شد و اولین تمبر منتشر شد. بهای این تمبر یک پنس بود و روی آن عکس ملکه ویکتوریا چاپ شده بود که نمونه‌های کمیاب و گران قیمت آن اکنون موجود و در میان تمبربازان به پنی بلاک ۱ معروف است.

اکثر کشور‌های جهان مخصوصا ممالک اروپایی از این ابتکار و اختراع که تسهیلات زیادی در امور پستی فراهم کرده بود استقبال کردند و ایران نیز که خود زمانی موسس پست (چاپارخانه) در دنیا بود ۱۹ سال بعد از سایر کشور‌ها در سال ۱۲۴۷ شمسی به چاپ و انتشار تمبر مبادرت ورزید.

اولین تمبر پستی ایران طبق کاتالوگ شامپیون به سال ۱۸۶۸ میلادی مطابق با ۱۲۸۵ هجری طبع شده است. این تمبر رسمی ایران معروف به «تمبر باقری» بود که در روزگار پادشاهی ناصرالدین شاه قاجار منتشر شد. تمبر‌ها به لحاظ پیام‌های نمادینی که حکومت‌ها می‌کوشند به شهروندان خود و به جهان ارسال کنند، از منابع اصلی و بسیار پرارزش هستند. امروزه مورخان از نماد‌هایی که در تمبر‌ها به کار رفته، بیش از سکه‌ها بهره می‌برند.

مطالعه شمایل نگاری تمبر می‌تواند بسیار روشنگر باشد و از این رو از اهمیتی خاص برخورداراست. موضوعاتی که غالبا در تمبر‌ها به آن‌ها پرداخته می‌شود، به این شیوه دسته بندی می‌شود: نماد‌های ملی؛ قهرمانان درگذشته محلی؛ میراث فرهنگی؛ رویداد‌ها و یادبود‌های تاریخی و سیاسی مهم؛ اصلاحات؛ پیشرفت ملی؛ دستاورد‌های اجتماعی، اقتصادی یا فرهنگی؛ سیاست خارجی (همبستگی منطقه ای، پیوند‌های بین المللی)؛ مطالب متنوع (نمایشگاه ها، همایش‌های بین المللی) و مانند آن. تقریبا همه کشور‌ها در استفاده از برخی تصاویر بر تمبر‌ها اشتراک‌نظر دارند، از جمله لباس‌های سنتی، صنایع دستی ملی، جشن‌ها و آلات موسیقی، حیوانات و گیاهان، مناظر زیبا و اشیای عتیقه، کاوش‌های باستان‌شناسانه، یادمان‌های تاریخی (مساجد، قلعه‌ها و قصرها) و بنا‌های جدید.

تمبر‌ها از توجه به تامین خدمات آموزشی و درمانی رایگان خبر می‌دهند. در ساختمان دانشگاه‌ها و مدارس جدید با افتخار به نمایش گذاشته می‌شوند. گاهی موضوعات و فن‌آوری‌های جدید به کمک تمبر آگهی می‌شوند. افزون بر تمبر، انتشار پاکت مهرروز و برگه معرفی تمبر نیز در برخی کشور‌های دنیا مرسوم است.

در ایران نیز انتشار پاکت مهرروز از شهریور ۱۳۲۰ با انتشار تمبر‌های یادگاری مرسوم شده است. انتشار تمبر در ایران یکی از ره آورد‌های سفر ناصرالدین شاه قاجار به اروپاست. ناصرالدین شاه پس از مراجعت از اروپا به فکر انتشار تمبر در ایران افتاد و هیاتی را از طرف دولت ایران برای تحقیق و بررسی درباره طرز چاپ و انتشار پستی عازم کشور فرانسه کرد.

این هیات پس از مذاکره با مقامات پست و تلگراف سرانجام نمونه‌های تمبری را که چاپخانه بارو تهیه کرده بود، با خود به ایران آورد و از طرف دولت برای چاپ درباره آن تصمیم قطعی اتخاذ شد. نخستین تمبرها، تمبر‌های دندانه دار بسیار ظریفی بودند با تصویر شیر و خورشید و ارقام فارسی که نمونه‌های دو شاهی و یک شاهی سبز رنگ در آن به کار رفته است.