خواجه نصیر و تدوین «زیج ایلخانی»

خواجه نصیرالدین‌طوسی (۶۵۳ - ۵۷۹ ه. ش) فیلسوف، متکلم، ستاره‌شناس، ریاضیدان، منجم، پزشک و معمار ایرانی ۵ اسفند ۵۷۹ ه. ش در توس به دنیا آمد. خواجه نصیرالدین طوسی «زیج ایلخانی» را از روی رصد‌های انجام‌شده در رصدخانه مراغه تدوین کرده است.

زیج ایلخانی سده‌ها از اعتبار خاصی در بسیاری از سرزمین‌های آن زمان - از جمله در چین- برخوردار بوده است و در سال ۱۳۵۶میلادی (۳۰۰ سال پس از مرگ طوسی) ترجمه و در اروپا منتشر شد. قدیمی‌ترین نسخه این زیج در کتابخانه ملی پاریس نگهداری می‌شود.

این کتاب مشتمل بر ۴ مقاله و دو باب است:

باب اول: درباره شرح تاریخ وقت‌ها و شناخت سال‌ها و ماه‌ها که مشتمل بر ۱۲ فصل است.

باب دوم: درباره تاریخ‌هایی که دیگر طوایف به‌کار می‌برند، این باب مشتمل بر ۷ فصل است. دوره زیج‌نویسی با زیج طلیطلی زرقالی آغاز می‌شود و با زیج ایلخانی نصیرالدین‌طوسی پایان می‌یابد. این عصر در اسپانیا آغاز شد و در ایران به پایان رسید.

نسخه برگردان زیجِ ایلخانی از نسخه خطی کهن کتابخانه مجلس شورای اسلامی به شماره ۱۸۱ که خواجه نصیرالدین طوسی آن را نگاشته است، توسط یوسف بیگ‌باباپور و مسعود غلامیه تصحیح شده است. در تعریف زیج گفته شده که زیج معرب زیگ است و کتابی است که منجمان احوال و حرکات افلاک و کواکب را از آن معلوم کنند و نام علمی است در اصول احکام نجوم و هیئت که تقویم را از آن استخراج کنند.

به هر حال اصل فارسی این کلمه ظاهرا به معنی ریسمان بوده و به تدریج بر سبیل توسع به رشته‌های موازی که تار‌های پارچه از آن‌ها تشکیل می‌یابد، اطلاق می‌شده است.

از موارد اصلی که در اغلب زیج‌ها مندرج است، موارد زیر را می‌توان نام برد: گاه‌شماری، جدول‌های خطوط مثلثاتی، جدول‌های مختصات و تعدیلات و سایر مقادیر نجومی، جدول‌های جغرافیایی شامل فهرست بلاد و مختصات جغرافیایی آنها، جدول‌های صور نجومی و جدول‌هایی برای استخراج احکام نجوم.

زیج ایلخانی از دستاورد‌های علمی مکتب مراغه است که به فارسی نگاشته شده و شامل چهار مقاله است:

مقاله اول: در معرفت تواریخ.

مقاله دوم: در معرفت روش کواکب و مواضع آن‌ها در طول و عرض و توابع آن.

مقاله سوم: در معرفت اوقات.

مقاله چهارم: در بقیه اعمال نجومی. مصححان در مقدمه خود آورده‌اند که رصد را کمتر از سی سال نمی‌توان به اتمام رساند؛ ولیکن هلاکو مانند سایر شاهزادگان مغول عجول بود و می‌خواست که امر رصد به زودی خاتمه یابد، از این جهت، چون در مدت ۱۲سال رصد جمیع کواکب و حساب دوره آن‌ها و تهیه جداول تازه امکان نداشت، خواجه به کمک جداول زیج‌های سابق و رصدخانه جدید به ترتیب زیج پرداخت.

اصل کار در مراغه به‌صورت علمی دنبال می‌شد و آن عبارت است از:

دریافت مجهول از معلوم، مطالعات دقیق حوادث، حرکت از معلول به علت و تحقیق کردن قوانین به‌وسیله تجارب.

تفاوت عمده این زیج نسبت به زیج‌های پیشین در چند مورد است: یکی از جداولی که در این زیج است و در دیگر زیج‌ها یافت نمی‌شود، زمان گذشته از طلوع خورشید را با دقت ثانیه و زاویه استوایی معادل آن را با دقت ثانیه کم به‌صورت تابعی برای روز موردنظر برحسب درجه معلوم می‌کند.

در جداول ستارگان نیز رصد خود خواجه ثبت شده و در عین‌حال رصد‌های بطلیموس، مقادیر عرض که دراین جدول هست، معلوم می‌شود که دست‌کم برای هجده ستاره رصد‌های مستقلی برای تعیین موضع ستارگان در مراغه انجام شده است.

مصححان در ادامه از ترجمه و انتشار این زیج در اروپا خبر داده و شروح و تلخیصاتی را که بر این زیج نگاشته شده است، بیان کرده‌اند که شمار آن‌ها چهار مورد کشف الحقایق، توضیح زیج ایلخانی، الزیج الخاقانی تکمیل الزیج الایلخانی و العمده الخاقانیه است.

در انتهای این مقدمه مفصل نسخ خطی موجود از زیج ایلخانی که چهارده مورد است، ذکر شده و دلیل انتخاب زیج کتابخانه مجلس، قدمت فیزیکی نسخه و مشخصه‌های مشهود آن که گواه این است که نسخه به احتمال زیاد در سده ۷ قمری کتابت شده و اصالت آن قابل اعتماد است و جداول و مقالات این نسخه را که کامل است، بیان کرده‌اند. مقدمه دکتر رسول جعفریان، ریاست کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی بر این اثر به این شرح است:

مکتب مراغه یکی از حلقات مهم تمدنی آن هم در یک دوره بحرانی است؛ دورانی که نیمی از دنیای اسلام زیرپای مغولان ویران شده و آثار فرهنگی و تمدنی زیادی از میان رفته است. خواجه نصیر روی این ویرانه‌ها، مکتب مراغه را تاسیس کرد. این مکتب چندین ویژگی داشت که سبب می‌شد مکتب مراغه جلوه خاصی داشته باشد و به جنبشی تاثیرگذار در تمدن اسلامی تبدیل شود.

خواجه نصیر که بنیان‌گذار مکتب مراغه بود، یک روحانی و عالم دین بود؛ اما به بعد مادی تمدن باور داشت و به‌شدت درصدد تقویت آن بود. یک تمدن ترکیبی از بعد مادی و معنوی است و گاه افراط در هر یک از آنها، به تعطیلی تمدن می‌انجامد.

از سوی دیگر، خواجه نصیر با وجود آنکه از دانش اسلامی بهره داشت، ابایی در استفاده از متون سایر ملل به‌خود راه نمی‌داد؛ چنان‌که در ریاضی و پزشکی از علوم چینیان استفاده می‌کرد. چنین نگرشی برای تقویت یک مکتب تمدنی، بسیار حائز اهمیت است. خواجه نصیر، هم کار مدرسه‌ای داشت و هم کتابخانه، اما در این زمینه، مهم آن بود که به تدوین متون درسی همه فهم نهایت توجه را داشت.

در یک تمدن، آموزش نیرو‌های جوان، آن هم با کیفیت خوب و براساس متونی که یا تلخیص یا تحریر نو می‌شدند، بسیار اهمیت دارد. این کاری بود که در تمدن مراغه صورت گرفت. افزون بر اینها، خواجه نصیر روی تامین منابع مالی کار‌های پژوهشی دقت داشت و از این جهت، با نفوذی که روی هلاکو خان داشت، تلاش کرد تا بخش مهمی از درآمد موقوفات گذشته را صرف کار‌های علمی و پژوهشی کند.

خواجه نصیر تعصبات مذهبی را نیز چندان در کار تاسیس این مدرسه دخالت نداد و تلاش کرد تا هر دانشمندی از هر نقطه‌ای در مراغه گرد آید و از استعداد پژوهشی خود در تقویت مکتب مراغه استفاده کند؛ بنابراین در مراغه ممکن بود که رئیس کتابخانه مراغه از اهل سنت باشد، با وجود آنکه خواجه خود مرجع تقلید شیعیان امامی بود.

این ویژگی‌هاست که سبب تقویت مکتب مراغه شده و آن را به‌عنوان یکی از مکاتب فکری - علمی در تمدن اسلامی آورده است.