پیش‌بینی زلزله غیر ممکن نیست!

مهدی زارع* | امروزه مشخص شده که شناخت. شاخص‌های زمین شناختی و ژئوفیزیکی و تلاش برای شناخت حالت‌های بحرانی (Critical Conditions) می‌تواند به پیش بینی احتمال رخداد زلزله و خطر‌های طبیعی بیانجامد.

پیش بینی زلزله محصول فعالیت‌هایی است که در تخصص زلزله شناسی صورت می‌گیرد و هدف از آن پیش آگاهی و اطلاع رسانی از مکان، بزرگا و زمان (به صورت دقیق و یا به احتمال) رخداد زلزله‌های شدید در آینده همچنین پیش یابی احتمال رخداد خطر زلزله (شتاب، شدت، سرعت طیفی، شدت دستگاهی) در بازه‌های زمانی کوتاه مدت است.

متأسفانه براساس جو رسانه‌ای، و فضای منفی بروکراتیک و همچنین برمبنای تصور عامه مردم از پیش بینی زلزله، و نظر بعضی از همکاران زلزله شناس و غیر زلزله شناس خود ما، همواره نگاه غالب به مسأله پیش بینی زلزله (انتظار معمول از این موضوع) ارائه زمان و مکان وبزرگای زلزله به صورت قطعی است به نحوی که بتوان درکوتاه زمان قبل از واقعه با پیش آگاهی نسبت به موضوع نسبت به تخلیه مکان مورد نظر اقدام نمود.

البته این ایده آل‌ترین وضع ممکن است و کمترین احتمال برای دستیابی به چنین وضعی حداقل در کوتاه مدت وجود دارد. ولی ما هدفمان را مطالعه و توسعه علم پیش بینی زلزله بر پایه ارزیابی احتمالی قرار داده ایم، با اعلام و هشدار در مرکز پیش بینی زلزله پژوهشگاه زلزله کاری نداشته ایم.

البته در آینده می‌توان با استفاده از انجام پژوهش‌های کاربردی در مرکز پیش بینی زلزله در این باب، در زمینه‌های ذیل به پیشرفت‌ها و دستیابی به نتایج کاربردی و قابل اعلام در کوتاه و میان مدت دست یافت.

صلاح است تا در این مرکز برنامه‌های پیش بینی زلزله به صورت آکادمیک دنبال شود و پروژه‌ها از شبیه سازی کاتالوگ‌های زلزله برای مناطق با نبود لرزه‌ای و آرامش موقتی تا بهره گیری از داده‌های زلزله‌های ثبت شده کوچک به منظور پیش یابی خطر زلزله با قوت مورد حمایت قرار گیرد.

در حال حاضر در دنیا از برنامه‌های پیش بینی کوتاه مدت زلزله در صورتی حمایت می‌شود که در جهت فهم مبانی فیزیکی ارتباط بین زلزله‌ها و برآورد احتمالی رخداد آن‌ها باشند.

از سوی دیگر یک برنامه ویژه دراز مدت بر روی گسل سن آندریاس (تحت عنوان رصد گسل سان آندریاس خلاصه: SAFOD) با مدیریت زلزله شناس برجسته مارک زوبک (Zoback) در حال پیگیری است که در حدود چهار دهه ادامه داشته و شامل برنامه‌های مفصل حفاری، برداشت‌های ژئوفیزیکی و ... در پهنه گسل سن آندریاس می‌باشد.

در کشور روسیه با برداشت‌های ژئوفیزیکی (در حد ۴۰۰ هزار کیلومتر در کل فلات پهناور روسیه) در سازمان‌های مختلف پیش بینی زلزله دنبال می‌شود. مثلاً در مؤسسه بین المللی پیش بینی نظری زلزله و ژئوفیزیکی ریاضی (MITPAN) تحت نظر آکادمی علوم روسیه عمده تلاش‌ها بر روی برآورد نظری و مدلسازی رخداد و زلزله و توسعه الگوریتم‌های موفق برای پیش بینی کوتاه مدت و میان مدت زلزله انجام می‌شود.

به هر حال پیش بینی زلزله اگر چه مشکل است، ولی غیر ممکن نیست (این عبارت مربوط به نوپوف Knopoff دانشمند معروف زلزله شناسی آمریکایی روس تبار است). برای موفقیت یک پیش بینی زلزله، احتمال برآورد رخداد مکان و زمان کوتاه زلزله حتی برای زلزله‌های کوچک باید فراهم شود.

چالش‌های پیش رو

اگرچه نظر بعضی همکاران ما این است که تاکنون در پیش بینی زلزله، به ویژه در ایران پیشرفت خاصی نکرده ایم (البته نظر شخصی من این نیست)، یک مشکل اصلی را باید در این نگاه جستجو کنیم که گاه خواسته ایم که براساس پرش‌های بلند، به نتایج ملموس دست یابیم، ولی کمتر تلاش برای کمک به پاسخ به سؤالات نظری در این زمینه انجام شده است.

این سؤالات بنیادی باید در غالب پروژه‌های پژوهشی در پژوهشگاه دنبال شود (حامی بخش خصوصی ندارد) و از متخصصان تراز اول بین المللی نیز برای کمک به هدایت چنین مطالعاتی دعوت شود. اینکه زلزله‌ها چگونه در مناطق مختلف پوسته در یک ناحیه از فلات ایران به صورت گوناگون رخ می‌دهند، از سؤالات بنیادی است که تاکنون هیچ تلاشی برای پاسخگویی به آن نشده است.

توالی این رخداد‌ها چگونه است، معنای این رویداد‌های زنجیر وار در ایران به ویژه بعد از زلزله ۲۱-۸-۹۶ ازگله سرپل ذهاب با بزرگای ۷.۲ چیست؟ برای پاسخ به این نوع سؤالات اگر حرکت کنیم، در زمینه پیش بینی زلزله نیز (به ویژه برای زمان‌های کوتاه مدت و میان مدت) قدم بنیادی و مهمی برداشته ایم.

فایده توسعه مرکز پیش بینی زلزله به عنوان مرکزی مستقل و محلی برای توسعه مرز‌های علم زلزله شناسی

مرکزملی پیش بینی زلزله (و نه عنوان‌های دیگری چون: مرکز پیش یابی، یا فورکست، یا مرکز پیش نشانگر ها، یا مرکز هشدار سریع زلزله، یا مرکز توسعه فناوری زلزله) به عنوان یک مرکز مستقل، می‌تواند و باید به مرکز توسعه نوآوری در زمینه زلزله شناسی تبدیل شود.

مستقل بودنش امکان تحرکش را بیشتر میکند، و می‌تواند به عنوان پیشران حرکت در زمینه علوم زمین جهت‌های حرکت به سمت مرز‌های علم زلزله شناسی را امروز و آینده معلوم کند.

ما موضوع پیش بینی را به صورت علمی دنبال کرده ایم و خروجی‌های علمی "پیش بینی زلزله" (نه افراد در پیش بینی زلزله، ولی با خروجی علمی در سایر شاخه‌های تخصصی) واقعا دستاورد قابل توجه و قابل ستایشی بوده است. همزمان ما جلوی شبه علم و ضد علم هم ایستاده ایم.

* استاد زلزله شناسی مهندسی پژوهشگاه بین المللی زلزله و عضو وابسته فرهنگستان علوم