مدیریت بحران متروپل

مهدی زارع | فرو ریختن برج دوم ساختمان متروپل در آبادان در ظهر دوم خرداد ۱۴۰۱ توجه عمومی را در یک هفته اخیر برانگیخته است.

سه‌شنبه ۳ خرداد وزیر کشور و معاون اقتصادی رییس‌جمهور برای بررسی حادثه ساختمان متروپل وارد آبادان شدند. همچنین استاندار خوزستان و مدیرعامل سازمان همیاری شهرداری کشور، به همراه وزیر کشور برای مدیریت بحران و به عنوان نماینده دولت در آبادان مستقر شدند.

جلسه مرکز فرماندهی عملیات پاسخ به بحران و بررسی حادثه ساختمان متروپل آبادان روز پنجشنبه پنجم خرداد به ریاست وزیر کشور و با حضور رییس و اعضای کمیسیون عمران مجلس شورای اسلامی، نماینده ولی‌فقیه در استان خوزستان، استاندار و مسوولان محلی برگزار شد.

رییس سازمان آتش‌نشانی شهرداری تهران از سوی وزیر کشور به عنوان فرمانده میدان تعیین شد. بیرون آوردن اجساد همراه با ازدحام و احساسات جمعیت، موجب شد که آواربرداری و امدادرسانی با مشکلات فراوانی روبه‌رو شود.

رییس سازمان مدیریت بحران کشور هم گفت: «دلیل این حادثه، دور زدن قانون و تخلف آشکار و جدی در ساخت آن بوده است. مهندسان ناظر و شهرداری در زمان ساخت و فرآیند اجرای این مجتمع، به قانون و مقررات توجه نداشته‌اند که امروز شاهد این فاجعه تلخ هستیم.»

ضمنا اظهارات مبهمی از قول رییس سازمان مدیریت بحران کشور منتشر شد به این مضمون که «خرمشهر و آبادان به دلیل قرار گرفتن روی یک گسل رانشی، نباید بیش از ۸ طبقه مجوز ساخت داشته باشند.» البته مشخص نیست منظور رییس سازمان کدام گسل رانشی است؟

استاندار خوزستان گفت: «جلسه به منظور تسریع در روند انجام عملیات برگزار شد تا ضمن بررسی بیشتر، هرچه سریع‌تر کار آواربرداری به اتمام برسد. ستاد بحران حادثه ساختمان متروپل از ساعات اولیه تشکیل شد... آواربرداری از نقاطی که احتمال وجود افراد زیر آوار می‌رفت با تجهیزات کامل آغاز شد.

عدم رعایت استاندارد‌ها و مشکلات فنی عامل ریزش بود؛ پروانه این ساختمان ۶ طبقه بود، اما در ۱۱ طبقه ساخته شد. همچنین ساختمان نیمه‌کاره و در همکف چندین مغازه فعال و افرادی در زمان حادثه در آن حضور داشتند... ۱۱ نفر متهم اعم از سه شهردار و ناظر کیفی و کسانی که در شهرداری در این موضوع تاثیرگذار بودند، بازداشت شده‌اند.»

در این قبیل بحران‌ها مسائل پیچیده‌ای از قبیل دسترسی، ارتفاع ساختمان، تهویه، تخلیه ساکنان، تامین آب و سازماندهی نیرو‌ها به وجود می‌آید؛ شناخت کامل از ساختمان و نحوه فرماندهی و دستورالعمل عملیاتی استاندارد در مواجهه با حریق ساختمان‌های بلند از موارد کلیدی در دستیابی به پاسخگویی مناسب است.

به طور سنتی مقابله با سوانح بر واکنش اضطراری -پاسخ بعد از وقوع معمولا سوانح آنی- متمرکز بوده است، اما در اواخر قرن بیستم به طور فزاینده‌ای تشخیص داده شد که سوانح و آسیب‌پذیری ناشی از آن‌ها به عملکرد انسان‌ها و نحوه توسعه مربوطند.

فقط با کاهش و مدیریت ریسک عمدتا پیشگیرانه و کم کردن معرضیت و آسیب‌پذیری می‌توانیم از تلفات جلوگیری کرده و آثار سوانح را کاهش دهیم.

اصلی‌ترین فرصت برای کاهش ریسک در کاهش آسیب‌پذیری و کمتر قرار گرفتن در معرض آن است. کاهش این دو مولفه ریسک مستلزم شناسایی و کاهش محرک‌های اصلی ریسک است که به ویژه با عملکرد ضعیف توسعه اقتصادی و شهری، تخریب محیط‌زیست، فقر و نابرابری و تغییرات اقلیمی که شرایط ریسک را ایجاد و تشدید می‌کند، مرتبط است.

بنا‌های ۸ تا ۱۲ طبقه یا بلندتری به ویژه در ۱۶ سال گذشته در حال ساخت در پهنه گسل شمال تهران بوده است (در سوهانک، شهرک شهید محلاتی، کاشانک، گلابدره، محله امامزاده قاسم، باغ شاطر، دربند، ولنجک، کوی دانشجو، شمال فرحزاد، حصارک کن و کل ناحیه شمالی منطقه ۲۲) بسیاری روی شیب‌های ۳۰ تا بیش از ۷۰ درجه احداث می‌شوند!

در این شیب‌ها حتی در شرایط بدون زمین لرزه هم احتمال خطر زمین لغزش و مشکلات دیگر در فصل زمستان در آن‌ها بالاست. در یک زمین لرزه مهم این دامنه‌های تحت خطر می‌توانند مشکلات مضاعفی تجربه کنند.

در ساخت ساختمان بلند مرتبه و برج روی گسل باید توجه کرد که در این نواحی هنگام یک زمین لرزه علاوه بر امکان گسیختگی مستقیم در سطح زمین، احتمال ایجاد تکان‌های بسیار شدید در اثر پالس‌های پریود بلند در اثر پدیده جهت‌پذیری هنگام رخداد زمین لرزه در نزدیکی گسل زمین لرزه، و پدیده «پله پرش» (فلینج) به ویژه روی صفحه گسیختگی وجود دارد.

تجربیات قبلی در زمین لرزه‌هایی که در ایران (زلزله ۱۳۸۲ بم)، ترکیه (زلزله‌های ایزمیت و دوزجه در سال ۱۳۷۸)، ژاپن (زلزله ۱۳۷۳ کوبه)، امریکا (زلزله‌های ۱۳۶۸ لوماپریتا، ۱۳۷۱ لندرز و ۱۳۷۲ نورث ریج همگی در ایالت کالیفرنیا)، نیوزیلند (زمین لرزه‌های ۱۳۸۹ کرایست چرچ)، چین (زلزله ۱۳۷۸ ونچوان) و... رخ داده و جنبش در نزدیکی گسل در دستگاه‌های شتاب‌نگاری ثبت شده است، نشان از آن دارد که پالس‌های تغییر مکان و تکان‌های شدید هنگام رخداد زمین لرزه با پریود‌های طبیعی حدود ۰.۵ تا ۲ ثانیه در موارد متعددی ثبت و تجربه شده و این پریود‌های طبیعی مطابق با پریود‌های طبیعی نوسان در ساختمان‌های حدود ۵ تا ۲۰ طبقه است.

بنابراین براساس دستاورد‌های علم تاکنون که هر نوع احداث ساختمان بلند و توسعه شهر- به ویژه انبوه‌سازی و برج‌سازی- در چنین نواحی بدون شک به توسعه مناطق با ریسک بالا در شهری مانند تهران می‌افزاید. توجه کنیم که متروپل یک تک ساختمان بلند در آبادان بود، در تهران و بعضی شهر‌های لرزه خیز با مجموعه‌ای از این ساختمان‌ها مواجهیم. منابع جدید و اضافی برای محافظت در برابر سوانح آینده مورد نیاز است.

سرمایه اجتماعی در تمام مراحل مدیریت سوانح یعنی آمادگی، پیشگیری، پاسخ و بازسازی بسیار مهم است. نوع واکنش‌های شهروندان به ویژه در مورد سرنوشت مالک ساختمان که ابتدا اعلام شد دستگیر شده ولی بعد خبر فوت او اعلام شد، نشان می‌دهد که بی‌اعتمادی بزرگی نزد مخاطبان وجود دارد که متاسفانه از طریق نوع غیرحرفه‌ای اطلاع‌رسانی رسمی بحران تشدید هم می‌شود.