پیمانی جهانی برای نجات تالاب‌ها

امروزه ۱۶۹ کشور جهان عضو این پیمان هستند. این پیمان در حالی 45 ساله می‌شود که در این مدت شماری از مهم‌ترین تالاب‌های ایران و منطقه خاورمیانه خشک و ناپدید شده است. بنابراین زنده‌سازی این پیمان به منظور جلوگیری از نابودی اکوسیستم و حیات طبیعی گیاهان و حیوانات ضروری است.

فراخوان اوليه به منظور تدوین كنوانسيوني بین‌المللي براي تالاب‌ها، در جریان كنفرانسي كه بخشي از پروژه موسوم به MAR بود، مطرح شد. برنامه مذكور پاسخي بود به شتاب‌گيري روند تخريب اراضي وسيعي از باتلاق‌ها و تالاب‌هاي اروپا كه حاصل آن كاهش تعداد مرغان آبزي اين نواحي بود.

كنفرانس MAR در سال 1962 و با شركت نهادهايي بین‌المللي همچون اتحاديه بین‌المللي حفاظت از طبيعت و منابع طبيعي، مركز بین‌المللي تحقيقات تالاب‌ها و جانوران آبزي و شوراي بین‌المللي حفاظت از پرندگان در Stes- Maries-de-la-Mer فرانسه برگزار شد.

هشت سال پس از آن تاريخ و متعاقب يك سلسله جلسات فني و بین‌المللي، متن يك كنوانسيون جديد تحت توجهات سازمان IWRB (امروزه موسوم به Wetlands International)، راهنمايي پروفسور G.V.T Matthews و هدايت دولت هلند تهيه شد. كنوانسيون مزبور ابتدا در نظر داشت تا با ايجاد شبكه‌ای از پناهگاه‌ها از پرندگان آبزي حفاظت کند؛ اما به تدريج و با توسعه متن كنوانسيون، حفاظت از بوم تالاب‌ها (به جاي گونه‌ها) ارجحيت يافت.

تصويب كنوانسيون
سرانجام در كنفرانسي به ابتكار اسكندر فيروز (رئیس سازمان محیط‌زيست وقت) و در شهر ساحلي رامسر در تاريخ دوم فوريه 1971 متن كنوانسيون رامسر مورد موافقت قرار گرفت و روز بعد به امضاي نمايندگان 18 كشور رسيد. كنوانسيون به محض دريافت هفتمين سند تصويب يا الحاق توسط يونسكو (امين معاهده) كه از سوي دولت يونان تسليم شد، اجرايي شد.

امروزه كنوانسيون رامسر 160 طرف متعاهد از سرتاسر جهان دارد. تاكنون و از زمان تصويب، كنوانسيون رامسر دستخوش اصلاح شده است: ابتدا توسط يك پروتكل در سال 1982 و بار ديگر با اعمال اصلاحاتي بر معاهده اصلي در سال 1987 موسوم به اصلاحات رجينا. در ذيل به توضيح مختصري پيرامون اصلاحات اين كنوانسيون خواهيم پرداخت:

پروتكل پاريس
پروتكل پاريس (با افزودن ماده 10 مكرر به متن كنوانسيون) در كنفرانس فوق‌العاده اطراف متعاهد در دسامبر سال 1982 و در مقر يونسكو در پاريس به تصويب رسيد.

پروتكل ياد شده كه در سال 1986 اجرايي شد، رويه‌ای برای اصلاح كنوانسيون تبيين کرده و نسخ رسمي معاهده را به زبان‌هاي انگليسي، فرانسوي، عربي، آلماني، روسي و اسپانيايي تصويب کرد. امروزه تقريبا تمام اطراف معاهده پروتكل پاريس را پذيرفته‌اند و به‌طور معمول طرف‌هاي جديدي كه به كنوانسيون رامسر ملحق می‌شوند، طرف پروتكل‌هاي اصلاحي پاريس و رجينا تلقي می‌شوند.

اصلاحات رجينا
در كنفرانس فوق‌العاده‌ای كه در سال 1987 با حضور اطراف معاهده در رجينای كانادا برگزار شد، يكسري اصلاحات (به‌خصوص بر مواد 6 و 7) اعمال شد. اصلاحات مورد بحث، تغيير چنداني در اصول اساسي كنوانسيون ايجاد نکرد؛ اما جنبه‌هايي از كنوانسيون كه از اين اصلاحات متاثر شدند به این قرار بودند: اختيارات اطراف متعاهد، ايجاد يك كميته دائمي، بودجه و يك دفتر يا دبيرخانه دائمي. اين اصلاحات در اول می‌1994 اجرايي شدند.

ماموريت كنوانسيون
ماموريت كنوانسيون رامسر عبارت است از: «حفاظت و استفاده معقول از كليه تالاب‌ها از طريق اقدامات محلي، منطقه‌ای و ملي و همكاري بین‌المللي به منظور كمك به دستيابي به توسعه پايدار در سرتاسر جهان.» تعريف به كار رفته از تالاب‌ها در اين كنوانسيون بسيار موسع است و شامل مرداب‌ها، لجنزارها، درياچه‌ها و رودخانه‌ها، آب‌هاي طبيعي يا مصنوعي اعم از دائمي يا موقت است كه آب‌هاي شيرين، تلخ يا شور در آن به‌صورت راكد يا جاري يافت مي‌شود.

چرا تالاب‌ها؟
تالاب‌ها از جمله مولدترین محیط‌های جهان هستند. آنها گهواره‌های تنوع‌زیستی دنیا هستند که با فراهم ساختن آب و قابلیت زاد آوری اولیه نقش مهمی در بقای گونه‌های بی‌شماری از گیاهان و جانوران وابسته به خود ایفا می‌کنند. آنها از اجتماعات انبوه گونه‌های پرندگان، پستانداران، خزندگان، دوزیستان، ماهیان و بی‌مهرگان حمایت می‌کنند. تالاب‌ها حداقل 9/ 4 میلیارد دلار ارزش خدماتی در سال به‌وجود می‌آورند.

تالاب‌ها ارزش اقتصادی زیادی دارند. تامین آب، شیلات (بیش از دوسوم از برداشت محصول ماهی جهان به سلامت مناطق تالابی بستگی دارد)، زراعت (از طریق حفظ سهم آب و نگهداری مواد غذایی حاصل از دشت‌های غرقابی)، تولید چوب، منبع انرژی لجنی و گیاهی، منابع حیات وحش، حمل‌ونقل و فرصت‌های تفریحی و گردشگری (توریسم).

در واقع اهميت تالاب‌ها را بايد به شرح ذيل بر شمرد:

تالاب‌ها به لحاظ اكولوژيك از اهميت بنياديني برخوردارند و تنظيم كننده رژيم‌هاي آبي و منابع تنوع‌زيستي در تمام سطوح اعم از گونه‌ها، توليد و وراثت و اكوسيستم هستند.

تالاب‌ها منابع با اهميتي به لحاظ اقتصادي، علمي، فرهنگي و تفريحي براي جوامع به شمار می‌روند.

تالاب‌ها نقشي حياتي در انطباق و كاهش تغييرات آب و هوايي دارند.

دست‌اندازي مداوم و از بين بردن تالاب‌ها موجبات صدمات جدي و گاهي جبران‌ناپذير به محیط‌زيست و اكوسيستم را فراهم می‌آورد.

مفهوم استفاده معقول از تالاب‌ها
استفاده معقول از تالاب‌ها كه در زمره اهداف كنوانسيون رامسر قرار دارد، يعني: حفظ ماهيت اكولوژيك آنها كه با اجراي شيوه‌هاي اكوسيستمي و در چارچوب توسعه پايدار ميسر مي‌شود. بنابراين اساس كاربرد معقول عبارت است از: حفاظت و استفاده پايدار از تالاب‌ها و منابع آنها به نفع كل بشريت.

«تالاب‌هاي رامسر» كدامند؟
همان‌طور كه در بالا گفته شد تعريف به عمل آمده از تالاب‌ها در كنوانسيون رامسر تعريف موسعي است. كنواسيون رامسر تعيين تالاب‌هاي نمونه، كمياب يا منحصربه‌فرد را ترغيب کرده است؛ در واقع تالاب‌هايي كه براي حفظ تنوع‌زيستي با اهميت تلقي می‌شوند، اين مكان‌ها پس از معرفي به «فهرست تالاب‌هاي بااهميت بین‌المللي كنوانسيون» افزوده شده و به‌عنوان «سايت‌هاي (اماكن) رامسر» شناخته می‌شوند.

كشورهاي عضو توافق کرده‌اند تا با تعيين تالاب‌ها به‌عنوان سايت رامسر، ترتيبات لازم برای نظارت و مديريت حفاظت از تالاب و تضمين استفاده معقول از آن را فراهم کنند. تالاب‌هايي كه در فهرست تالاب‌هاي با اهميت بین‌المللي ثبت می‌شوند از اهميت اكولوژيك، گياهي، جانوري، ايستاب شناسي يا هيدرولوژيك برخوردارند. تالاب‌هايي كه قرار است در اين فهرست ثبت شوند بايد حائز يك يا چند معيار شناسايي تالاب‌هاي بااهميت بین‌المللي باشند.

ارتباط با كنوانسيون‌هاي منطقه‌اي
دبيرخانه كنوانسيون رامسر مبادرت به امضاي تفاهم‌نامه‌هاي همكاري با برخي سازوکارهاي منطقه‌ای کرده است كه به آنها اشاره می‌شود؛ كنوانسيون برنامه محیط‌زيست ملل متحد (UNEP) براي توسعه و حفاظت محیط‌زيست دريايي منطقه كارائيب (موسوم به كنوانسيون كارتاهنا)، واحد هماهنگي برنامه عملياتي كنوانسيون حفاظت از محیط‌زيست دريايي و منطقه ساحلي مديترانه (كنوانسيون بارسلونا)، كنوانسيون حفاظت و توسعه پايدار Carpathians (كنوانسيون كارپاتينز)، برنامه محیط‌زيست منطقه‌ای اقيانوس آرام (SPREP)، كميسيون بین‌المللي حفاظت از رودخانه دانوب (ICPDR)، كميسيون حوزه آبگير درياچه چاد و مقام حوزه آبگير نيجر و بالاخره كميسيون بین‌المللي (CICOS).

ساير نهادهاي همكار با كنوانسيون رامسر
همچنين دبيرخانه رامسر براساس مفاد برنامه مشترك كاري كه در سال 2002 مورد توافق قرار گرفت روابط نزديكي با «برنامه انسان و زيست كره يونسكو » برقرار کرده است. در فوريه 2006 موافقت‌نامه همكاري ميان رامسر و آژانس محیط‌زيست اروپايي امضا شد.

در ژوئن 2006 موافقت‌نامه همكاري رامسر و سيستم پايش جهاني (GTOS) به امضا رسيد و نيز دبيرخانه رامسر همكاري بسيار نزديكي با پروژه GlobWetland آژانس فضايي اروپا (كه پنجاه سايت رامسر در سراسر جهان را دربرمی‌گيرد) آغاز کرده است. سرانجام می‌توان به همكاري‌هاي گسترده ميان كنوانسيون رامسر و سازمان غذا و كشاورزي ملل متحد (فائو) اشاره کرد.

هماهنگي ميان كنوانسيون‌ها
دبيرخانه رامسر در جلسات هماهنگي كنوانسيون‌ها كه برنامه محیط‌زيست ملل متحد ترتيب می‌دهد، شركت می‌کند. همچنين دبيرخانه رامسر منابع مالي و زمان زيادي را صرف همكاري با گروه‌ها و پژوهش‌هاي مشترك کرده است و هدف آن هماهنگي كنوانسيون‌هاي مرتبط با محیط‌زيست بوده است.

به‌طور مثال پژوهشي كه توسط مركز مانيتورينگ محیط‌زيست جهاني UNEP در مورد امكان هماهنگ سازي شرايط گزارش دهي طبق سازوکارهاي مختلف صورت گرفت و نيز مشاركت در «گروه مديريت محیط‌زيست» برنامه محیط‌زيست ملل متحد.

ايران و كنوانسيون رامسر
كنوانسيون رامسر مشتمل بر يك مقدمه و دوازده ماده است كه از تاريخ ‌٢١ تيرماه ‌١٣٥١ شمسي (‌١٢ ژانويه‌١٩٧٢ ميلادي) براي امضاي دول مفتوح بوده و در تاريخ ‌٤ شهريور ‌١٣٥١ از طرف نماينده ايران در پاريس به امضا رسيده است و تصويب و اجازه تسليم اسناد به آن داده مي‌شود. قانون فوق مشتمل بر يك ماده و متن كنوانسيون ضميمه پس از تصويب مجلس سنا در تاريخ دوشنبه 18 فروردين 1352 در جلسه روز سه‌شنبه ‌٢٨ اسفند ‌١٣٥٢ شمسي به تصويب مجلس شوراي ملي رسيد.

قانون الحاق دولت جمهوري اسلامي ايران به پروتكل اصلاحي كنوانسيون مربوط به تالاب‌هاي مهم بين‌المللي، به ‌ويژه تالاب‌هاي زيستگاه پرندگان آبزي (كنوانسيون رامسر) كه در جلسه سه‌شنبه ‌١٤ خرداد ‌١٣٦٤ مجلس شوراي اسلامي تصويب و در تاريخ ‌٢٥ خرداد ‌٦٤ به تاييد شوراي نگهبان رسيد و طي نامه شماره ‌٢٣٣٤ مورخ ‌٢٨ خرداد ‌٦٤ رياست جمهوري به نخست‌وزيري واصل شد.

نماينده و سازمان مرجع كنوانسيون رامسر در ايران، سازمان محیط‌زيست است كه مسووليت نظارت و اجراي آن را برعهده دارد. سازمان محیط‌زيست نيز براي پيشرفت كار، كميته‌اي با نام كميته ملي كنوانسيون رامسر باحضور نماينده‌هاي وزارت علوم، وزارت نفت، وزارت امورخارجه، وزارت جهاد كشاورزي و دو نماينده از سازمان‌هاي غيردولتي تشكيل داده است كه برترين گروه‌هاي تصميم گيرنده در اين رابطه هستند.

در حال حاضر بیش از 1800 تالاب در سراسر جهان در لیست تالاب‌های تحت حفاظت کنوانسیون رامسر قرار دارند که ایران از لحاظ تعداد تالاب‌های ثبت شده در این کنوانسیون از بین 160 کشور در مقام 19 قرار دارد. در ایران بیش از 86 تالاب با اهمیت بین‌المللی شناسایی شده و از بین آنها تا کنون 33 تالاب در قالب 22 سایت با مساحت یک میلیون و 681 هزار و 167 هکتار در کنوانسیون ثبت شده‌اند.

بخشی از یک مقاله، نوشته مهرداد محمدی