رازگشایی از پروژه دولت سیزدهم برای رقابت با ایلان ماسک در جو زمین!

فرهاد عشوندی | وقتی اولین بار در هفته قبل و در اوج اخبار داغ ورود اینترنت ماهواره‌ای ایلان ماسک به ایران دبیر سندیکای صنعت مخابرات ایران گفت استارلینک فایده ندارد و باید استارلینک ایرانی بسازیم،.

شاید باور اینکه حرف او اعلامی غیر رسمی از پروژه بزرگ و چند ده هزار میلیارد تومانی ارسال زنجیره ماهواره‌ای به فضاست که هنوز طرح توجیهی و هدف گذاری اش مکتوب نشده، اما عزمش برای ساخت ایجاد شده است.

آشنایی با پروژه بزرگ: مشابه استارلینک ملی

«مشابه استارلینک ملی» یک پروژه عظیم و پر هزینه است. طرحی که یک هدف مشخص دارد: دستیابی ایران به اینترنت پر سرعت ماهواره‌ای. چرا چنین هزینه‌ای اتفاق می‌افتد؟ پاسخ رئیس سازمان فضایی ایران این است: «در آینده برای بحث اینترنت اشیاء دستیابی به اینترنت ماهواره‌ای بی نهایت موثر است»

این جمله را حسین سالاریه در اعلام رسمی خبر هدف گذاری و استارت رسمی پروژه چند صد هزار میلیارد تومانی گفته است. طرحی که اگرچه برایش جدول زمان بندی آغاز، پرتاب ماهواره‌ها، زمان ساخت این تعداد ماهواره کوچک و هزینه‌های پرتاب و البته مدل بازگشت سرمایه اش شرح داده نشده، اما طراح این پروژه عظیم گفته است: «ساخت ماهواره اینترنتی، ایران را تبدیل به رقیبی جدی برای ایلان ماسک خواهد کرد.»

پیشتر هم دبیر سندیکای مخابرات ایران در توجیه اینکه چرا باید ایران به دنبال ساخت استارلینک ملی باشد گفته بود: «به دلیل تحریم‌ها و مشکلاتی که بر سر دستیابی ما به اینترنت ماهواره‌ای وجود دارد یا باید با تمام دنیا صبح کنیم یا به دنبال ساخت اینترنت ماهواره‌ای خودمان باشیم.» و تاکید کرده بود از نظرش راه بهتر ساخت زنجیره ماهواره‌ای ایرانی است تا همان اینترنتی را در اختیار داشته باشیم که خودمان می‌خواهیم.

اینترنت ماهواره‌ای دقیقا چیست؟

اینترنت ماهواره‌ای به قابلیت دریافت و انتقال داده‌ها از دیش‌های ماهواره‌ای کوچک در سطح زمین و ارتباط با ماهواره‌های مخصوص موجود در فضا می‌گویند. ماهواره موجود در فضا نیز داده‌ها را در محلی روی زمین به نام «مرکز عملیات شبکه» (Network Operation Center | NOC) مبادله می‌کند.

خود NOC نیز به اینترنت متصل است. بنابراین، تمامی ارتباطات ایجاد شده از دیش ماهواره به ماهواره فضایی، پیش از آن‌که به اینترنت برسد، از میان NOC یا همان «ناک» جریان می‌یابد. لازم به ذکر است که محل ماهواره‌ای که در فضا مورد استفاده قرار می‌گیرد به صورت ثابت خواهد بود و سرعت چرخش آن با سرعت چرخش زمین در مدار خود یکسان است.

تجهیزات اینترنت ماهواره‌ای

به هنگام بررسی این موضوع که اینترنت ماهواره‌ای چیست باید بگوییم که ارتباط بین داده‌ها از طریق ماهواره تفاوت چندانی با نوع زمینی آن ندارد و زمانی که ماهواره به درستی تنظیم شد، اینترنت ماهواره‌ای هممانند سایر شکل‌های دیگر اینترنت قابل استفاده خواهد بود.

استارلینک چیست و چقدر برایش هزینه شده؟

استارلینک یک منظومه ماهواره‌ای است که از سوی شرکت اسپِیس‌اِکس برای فراهم کردن اینترنت ماهواره‌ای شکل گرفته‌است. این صورت فلکی از هزاران ماهواره کوچک در مدار پایینی زمین تشکیل‌شده‌است که در ترکیب با فرستنده و گیرنده‌های زمینی کار می‌کنند. مدل کار این ماهواره‌های کوچک که توسط شرکت فضایی و شاتل‌های اسپیس ایکس مولتی میلیاردر خبرساز آمریکایی یعنی ایلان ماسک به جو زمین ارسال شدند و تعدادشان را افزون بر ۵۰۰ هزار ماهواره کوچک برآورد کرده اند، به این صورت است که با عبور هر یک از این ماهواره‌ها از فضای زمینی اش از جو زمینچنانچه تشکیلات دیش زمینی آن در آن منطقه وصل باشد، عملیات ارسال و دریافت دیتا انجام می‌شود.

عملیاتی که خیلی سریع با ماهواره بعدی، بعدی و بعدی مثل یک زنجیره ادامه می‌یابد. هزینه پروژه یک‌دهه‌ای طراحی، ساخت و استقرار این صورت فلکی توسط اسپیس‌اکس در ماه مه ۲۰۱۸ حداقل ۱۰ میلیارد دلار برآورد شده بود که حالا به نظر می‌رسد به رقمی بالغ بر این میزان فزونی یافته، اما در یکی دو سال اخیر این امتیاز انحصاری برای ایلان ماسک خبرساز شده است.

بخصوص حالا که حتی نقاط کور قطب جنوب را هم برای اولین بار پوشش داده و کشور‌های زیادی متقاضی استفاده از آن شدند غیر از آمریکا در قاره‌های اروپا و آسیا دسترسی به آن عملیاتی شده است. شرکت‌های ساخت اسمارت فون به دنبال توسعه اش هستند و می‌خواهند به جای دیش‌های زمینی هر اسمارت فون یک ترمینال زمینی برای استفاده از اینترنت ماهواره‌ای باشد و همکاری ایلان ماسک با ناتو در رساندن اینترنت به اوکراین در جنگ با روسیه هم توجهات به این اینترنت بدون قابلیت فیلترینگ یا پارازیت از سوی دولت‌ها بیش از قبل کرد.

رقبای استارلینک چه شرکت‌هایی هستند؟

بی تردید در حال حاضر استارلینک بزرگترین و شاید به نوعی تنها شرکت ارائه دهنده اینترنت ماهواره‌ای است که مجوز‌های لازم را هم از اتحادیه جهانی مخابرات دارد. شرکت هایی، چون Viasat و HughesNet هم این خدمات را ارائه می‌دهند، اما رقبای بزرگی، چون یوتل ست اروپا و آمازون با دریافت مجوز پرتاب ماهواره‌های کوچک به جو زمین عزم جدی برای شکستن این انحصار دارند.

اتفاقی که می‌تواند هم میزان مشتریان اینترنت ماهواره‌ای را بیشتر کند و با توسعه امکان دریافت این دیتا روی گوشی‌های اسمارت فون همراه احتمالا انقلابی در هزینه‌ها و البته قیمت‌های فروش این خدمات گرانقیمت هم رخ خواهد داد.

ایران و چالش استارلینک

تقریبا از روز اولا مهرماه ۱۴۰۱ و با شدت گرفتن نا آرامی‌های شکل گرفته پس از فوت مهسا امینی بود که ایلان ماسک در توئیتی ادعا کرد مجوز‌های لازم را برای ارائه اینترنت ماهواره‌ای رایگان برای کاربران ایرانی می‌گیرد و بلافاصله با دستور جو بایدن تحریم‌های صادرات تجهیزات مهاواره‌ای به ایران لغو شد. از همان زمان بود که عیسی زارعپور نسبت به این رفتار واکنش رسمی نشان داد.

او در حاشیه جلسه هیات دولت این اقدام را خلاف کناونسیون‌های جهانی و مقررات بین المللی اعلام کردو و تاکید کرد اگرچه بر خلاف ادعای ماسک با توجه به ممنوعیت ورود تجهیزات این مدل ماهواره‌ها به ایران و ممنوعیت‌های بین المللی برای فعالسازی چنین سرویسی بدون اجازه دولت یک کشور که جرایم سنگینی در بر خواهد داشت و هزینه سنگین استفاده از آن در ایران حالا حالا‌ها عملی نیست.

ولی از همان روز اخبار ضد و نقیض مختلفی مطرح شد و در کمتر از سه هفته ابتدا ایلان ماسک ادعا کرد امکان دسترسی به استارلینک در ایران فراهم شده و بعد ادعا کرد تعدادی محدود از ترمینال‌های زمینی این اینترنت در ایران دریافت و ارسال دیتای اینترنت ماهواره‌ای داشته اند.

ادعایی که البته هنوز دیگر با واکنشی از سوی زارعپور همراه نشده است. ولی پیشتر وزیر ارتباطات از این گفته بود که چند اپراتور ایرانی درحال رایزنی با ارائه کنندگان اینترنت ماهواره‌ای برای فروش خدمات پهنای باند ماهواره‌ای به مشترکان شان پس از اخذ نمایندگی از شرکت‌های عرضه بین المللی ارائه کننده این خدمات هستند.

البته همزمان او گفته بود این ارائه کنندگان بین المللی نخست باید بیایند و قوانین داخلی ایران در ارائه اینترنت را بپذیرند و مجوز فعالیت در ایران را بگیرند. هرچند او در پایان گفته هایش تاکید کرده بود خاصیت اینترنت ماهواره‌ای این است که خیلی هم کنترلش ساده نیست، ولی این دسترسی در ایران و عمومیت یافتنش به این سادگی‌ها اتفاق نمی‌افتد.

چرا زنجیره اینترنت ماهواره‌ای ایرانی؟

شاید همین نگرانی از آینده سبب شده تا ایران به دنبال استارلینک ملی خود باشد. اینکه دولت سیزدهم به این جمع بندی رسیده نمی‌تواند به سادگی جلوی گسترش این تکنولوژی جدید را اینترنتی که پیشتر محمد جواد آذری جهرمی وزیر پیشین ارتباطات گفته بود با گسترش روزمره اش امکان اجرای طرح هایی، چون صیانت و فیلترینگ را از بین می‌برد.

حالا، اما در روز‌هایی که ایران با تدابیر امنیتی شاهد بیشترین محدودیت‌های دسترسی به شبکه اینترنت بین الملل است و شبکه ملی اطلاعات بار مهمی از سرور‌های خدمت دهنده فعالیت‌های روزانه بانکی و خدماتی کشور را در دل خود جای داده اند و دسترسی به بسیاری از اپلیکیشن‌ها و سایت‌های جهانی محدود شده است.

حسین سالاریه از طرح بزرگ و پر هزینه‌ای گفته است که هدفش تولید پر سرعت‌ترین خدمات اینترنت دارای محدودیت‌ها و سیاست‌های اعمالی برای فیلترینگ در کشور است. در شرایطی که همین حالا طرح‌های ورود نسل پنجم اینترنت همراه به کشور هم در حال توسعه است. سالاریه در بخشی از حرف هایش گفته است: «برنامه مدونی در این باره داریم.

مفاد برنامه حمایت از شرکت‌های دانش بنیان فعال در این حوزه و برگزاری کنسرسیومی برای ساخت ماهواره‌های مخابراتی کوچک است. در گام نخست قصد داریم یک منظومه مخابراتی تشکیل شده از ریزماهواره‌ها طراحی کرده و بسازیم. این منظومه برای کار‌های باند باریک و اینترنت اشیا مورد استفاده قرار می‌گیرند.

منظومه‌های ریز ماهواره‌ای کوچک و زیر ۵۰ کیلوگرم است و بخش خصوصی به راحتی می‌تواند آن را بسازد. در این خصوص مطالعات امکان‌سنجی زیادی انجام گرفته است و امیدواریم شرکت‌های دانش‌بنیان در این بخش با جدیت به کار خود ادامه دهند.

به زودی شرکت‌های داوطلب تشخیص داده می‌شوند و دولت حمایت از آن‌ها را بر عهده خواهد گرفت تا در نهایت بتوانند ماهواره‌هایی برای ارائه خدمات پهن باند بسازند.»

استارلینک ملی یک پروژه مشارکتی بین المللی است؟

اما مهمترین بخش از گفته‌های سالاریه جایی است که می‌گوید این پروژه با مشارکت شرکت‌های بین المللی از کشور‌های همسایه پیش خواهد رفت: «ساخت منظومه ماهواره‌ای در کشورمان به صورت انفرادی جلو نمی‌رود و برای این که هدف مذکور محقق شود باید ارتفاعات چند صد کیلومتری و چندین هزار ماهواره در نظر گرفته شود.

شرکت‌های خصوصی به تنهایی نمی‌توانند منظومه ماهواره‌ای بسازند و باید شرکت‌های بین‌المللی کشور‌های همسایه هم در کنسرسیوم بین المللی که برگزار می‌کنیم، شرکت نمایند.».

اما این شرکت‌های بین المللی کشور‌های همسایه کدام کشور‌ها خواهند بود؟ در همسایه‌های جنوبی که امارات با کمک چین و البته اروپایی‌ها به سرعت در حال توسعه توان فضایی خود است، اما کشور‌های عربی از همین حالا تقریبا قرارداد‌های همکاری با استارلینک را بسته اند.

در میان همسایگان شمالی، اما تجربه موفق کشور‌های قزاقستان و روسیه در صنعت فضایی و همچنین همکاری مشترک با روسیه در ساخت و پرتاب ماهواره مخابراتی خیام به مدار زمین از پایگاه فضایی بایکونور قزاقستان، نشان داد کشورمان در فکر توسعه همکاری‌های فضایی با همسایه شمالی است.

روسیه هم البته در جنگ با اوکراین از اینترنت ماهواره‌ای ایلان ماسک لطماتی خورد و حتی این سرمایه دار آمریکایی را تهدید به انفجار سفنیه هایش با موشک‌های بالستیک در جو زمین کرد. سالاریه اسمی از کشور خاصی نبرده، اما همسایگان شمالی به دلیل نوع روابط دوستانه در سال‌های اخیر و اهداف مشترک برای چنین سرمایه گذاری‌هایی محتمل‌تر هستند.

جند روز قبل هم معاون توسعه نوآوری وزیر ارتباطات در جی تکس دبی از این گفته بود که کشورمان به دنبال راه اندازی شبکه اجتماعی مستقل با سرمایه گذاری و حمایت شرکت‌های مستقل است.

شرکت‌هایی که در کنسرسیوم‌های منطقه‌ای و با مشارکت دولت‌هایی که نمی‌خواهند در مدل غول‌های این روز‌های صنعت شبکه‌های اجتماعی قرار بگیرند باشند. گفته‌هایی که احتمال همکاری ایران با پلتفرم‌های چینی و روسی را در ذهن تداعی می‌کرد.

حالا به نظر می‌رسد پروژه مشترک اینترنت ماهواره‌ای هم می‌تواند بخشی از چنین کلان ایده‌ای باشد. پروژه‌ای که تکمیل زنجیره اش به گفته سالاریه بلند مدت است و اقلا به پایان دولت سیزدهم نمی‌رسد و حتی خود ایلان ماسک برای تکمیل زنجیره اش ده سال زمان خواسته است! این تازه در شرایطی است که بودجه لازم و همه امکانات برای ایجاد این چرخه ساخت و پرتاب ماهواره‌ها به فضا بر اساس برنامه ریزی دقیق پیش برود.

اگرچه تا آن زمان فرجام اینترنت‌های ماهواره‌ای از جنس استارلینک و دیگر رقبای غربی اش مشخص شده اند و گمانه زنی‌ها درباره امکان ایجاد محدودیت بر آن‌ها یا عدم امکانش هم مشخص شده اند.