چغازنبیل؛ تمدن وارونه

آجرنوشته‌های زیگورات چغازنبیل به سرقت رفته است! مجتبی گهستونی، فعال میراث‌فرهنگی گفته در بازدید از این بنای باستانی، شاهد تخریب و سرقت برخی از آجر‌ها و کتیبه‌های آنجا بوده، اما پس از پیگیری با توجیهاتی از سوی مسوولان مواجه شده است.

به‌مناسبت انتشار این خبر نقبی به این اثر باستانی زده‌ایم. روی کتیبه‌ای که در چغازنبیل پیدا شده به نقل از آشور بانی پال، پادشاه آشور باستان آمده است: «من زیگورات شوش را که از آجر‌هایی با سنگ لاجورد لعاب شده بود، شکستم. معابد ایلام را با خاک یکسان کردم و شوش را به ویرانه‌ای بدل ساختم. به دست من ندای انسانی و فریاد شادی از آنجا رخت بربست.» ۳۲۵۰سال پس از حکاکی این جملات، به‌دست سارق یا سارقانی مجهول‌الهویه، «ندای انسانی و فریاد شادی» بار دیگر از چغازنبیل رخت بربسته است!

آلا خسروانی در مطلبی تاریخچه چغازنبیل و کشف این محوطه باستانی را شرح داده است: چغازنبیل که امروزه ویرانه‌هایی بیش از آن برجا نمانده، روزگاری شهر مقدس پادشاهی ایلام (عیلام) به‌شمار می‌رفت.

جالب است بدانید که باستان‌شناسان زیگورات چغازنبیل را اولین نیایشگاه ایران می‌دانند. عبادتگاه باستانی چغازنبیل که در گذشته ایلامیان آن را زیگورات دوراونتاش می‌نامیدند، تقریبا ۱۲۵۰سال قبل از میلاد احداث شده است. در آن دوره، اونتاش گال پادشاه بزرگ ایلام باستان بود و هدف او از ساخت نیایشگاه زیگورات چغازنبیل ستایش ایزد اینشوشیناک، الهه نگهبان شهر باستانی مهم شوش بود.

اما متاسفانه در پی حمله سپاه آشور بانی‌پال، نیایشگاه زیگورات دوراونتاش (معبد چغازنبیل) و شهر بزرگ آن دوراونتاش در سال۶۴۵ قبل از میلاد به همراه تمدن ایلامی خراب شد و از بین رفت.

چغازنبیل نمونه‌ای فوق‌العاده از معماری و سکونتگاه باستانی انسان است و فرهنگ و سرگذشت ایلامیان (عیلامیان) را نشان می‌دهد، به همین دلیل یکی از مهم‌ترین آثار ایران باستان محسوب می‌شود. زیگورات چغازنبیل در سال ۱۳۵۸خورشیدی به‌عنوان اولین آثار تاریخی برجسته ایران زمین، همراه با نقش جهان اصفهان و تخت‌جمشید در فهرست جهانی یونسکو به ثبت رسید.

چغازنبیل در جنوب غرب ایران، نزدیک شهر تاریخی شوش، در استان خوزستان قرار دارد. همان‌طور که همه ما می‌دانیم یکی از قدیمی‌ترین شهر‌های دنیا شوش است. شهر شوش در ۳۵کیلومتری غرب شهر باستانی شوشتر، ۲۴کیلومتری جنوب غربی دزفول و ۱۱۵کیلومتری شمال غربی اهواز قرار دارد.

شوش در گذشته یکی از گسترده‌ترین و زیباترین شهر‌های دنیا به شمار می‌رفت و پایتخت قدرتمندترین امپراتوری‌های دنیا بود. بنای باستانی چغازنبیل اسرار زیادی در خود نهفته است. زیگورات چغازنبیل که نام ایلامی آن زیگورات دوراونتاش است، در گذشته‌های دور قسمتی از شهر باستانی دوراونتاش بود.

زمین‌شناس معروف ژاک دو مورگان در سال۱۸۹۰ میلادی از وجود معادن نفت در ناحیه چغازنبیل خبر می‌دهد و پس از پنجاه سال زمانی‌که مهندسان نفت در چغازنبیل در حال کار بودند آجری را پیدا کردند که روی آن نوشته‌هایی دیده می‌شد. آن‌ها آجر را به دست باستان‌شناسانی که در شوش مشغول تحقیق بودند، رساندند.

نتیجه تحقیق به کشف زیگورات چغازنبیل و آثار باستانی مهم دیگر انجامید. این بنا چند دهه پی‌درپی در زیر خاک به شکل زنبیلی برعکس پنهان بود تا اینکه در زمان پهلوی دوم به دست رومن گیرشمن فرانسوی خاک‌برداری شد.

جالب است بدانید که خاک‌برداری از این اثر باستانی که به شکل برجسته متقارن در دل دشت مسطح واقع شده است، باعث شد دانش دنیا درباره پیشینه باستانی ایران کامل شود. اما متاسفانه پس از گذشت حدود ۵۰سال، زیگورات به‌علت عوامل طبیعی همانند باد و باران دچار فرسایش شدید شد و آسیب‌های فراوانی دید.

نیایشگاه زیگورات چغازنبیل در شهر دوراونتاش حدودا به طول ۱۰۰۰ و عرض ۱۳۰۰متر از سه حصار تو در تو از جنس خشت تشکیل شده است. در میان حصار اول معبد اصلی که زیگورات نامیده می‌شد قرار گرفته است. در حصار دوم کاخ‌ها و معابد کوچک و در حصار سوم تصفیه خانه چغازنبیل، کاخ‌ها و آرامگاه‌های زیرزمینی سلطنتی قرار دارند.

مصالح اصلی به‌کار برده‌شده در اثر باستانی زیگورات دوراونتاش (چغازنبیل) خشت و گل است. همچنین برای محافظت از فرسایش خشت‌های به‌کار رفته در بنا از پوشش آجری استفاده زیادی شده است. نمای زیگورات با استفاده از هزاران آجر پخته و کتیبه‌دار تزیین‌شده؛ آجر‌های لعاب‌دار، ملات قیر، اندود‌های گچی، تزیینات شیشه‌ای و گل میخ‌های سفالی از مصالح به‌کار رفته در این بنا هستند.

دروازه‌های ورودی بنای زیگورات دوراونتاش (چغازنبیل) توسط مجسمه‌هایی به شکل گاو‌های نر از جنس سفال لعاب کاری‌شده محافظت می‌شدند.

همچنین در نزدیکی معابد هیشمیتیک و روهوراتیر کوره‌ای وجود دارد که برای پخت سفال‌ها از آن استفاده می‌کردند. مجموعه باستانی زیگورات چغازنبیل در ۵ طبقه ساخته شده بود؛ اما در حال حاضر تنها دو طبقه از آن باقی مانده است. زیگورات با اضلاع ۱۰۵× ۱۰۵ متر و ارتفاع تقریبی ۵۳متر از سطح زمین ساخته شده بود؛ اما امروزه تنها ۲۵ متر از آن باقی مانده است.

ساخت طبقات زیگورات چغازنبیل به نحوی است که ۵طبقه آن به موازات یکدیگر و از سطح زمین ساخته شده‌اند. داخل همه طبقات زیگورات از خشت پر شده است؛ به جز طبقات اول و پنجم که توخالی و دارای فضایی اتاق مانند هستند.

بافت داخلی دیوار‌ها متشکل از خشت و نمای بیرونی آن با آجر احداث شده است. بعضی از آجر‌های استفاده‌شده در چغازنبیل لعاب‌کاری شده‌اند و بعضی نیز تزییناتی همانند گل‌میخ دارند که در نوع خود از جمله کهن‌ترین کاشی‌های دنیا محسوب می‌شوند. سرتاسر نمای زیگورات، از آجر‌هایی به خط میخی ایلامی تزیین شده که نمایانگر نام سازنده بنا و هدف از ساخت آن است.

در سمت شمال غرب و جنوب غرب زیگورات دو سکو به شکل دایره قابل مشاهده است که نظرات گوناگونی در ارتباط با کاربری آن‌ها وجود دارد؛ برخی از باستان‌شناسان بر این باورند که این سکو‌ها در آن دوران محل پیشگویی و ستاره‌شناسی، ساعت خورشیدی یا قربانگاه بوده است. برخورداری از تصفیه‌خانه یکی دیگر از ویژگی‌های منحصربه‌فرد بنای تاریخی زیگورات چغازنبیل است.

تصفیه‌خانه چغازنبیل یکی از قدیمی‌ترین تصفیه‌خانه‌های دنیا به شمار می‌رود که در نوع خود برای آن دوره بی‌نظیر است. با وجود اینکه رودخانه دز تنها ۳کیلومتر از معبد فاصله دارد، منبع اصلی تامین آب این تصفیه‌خانه رودخانه کرخه بوده که توسط یک کانال ۴۵کیلومتری به چغازنبیل می‌رسیده است. علت اصلی عدم تامین آب از رودخانه دز، ارتفاع زیاد چغازنبیل از سطح این رودخانه بوده است.

منبع: دنیای اقتصاد