فراتر از کلام

نسیم چالاکی*؛ تأثیر و نفوذ کلام در دنیای امروز فقط به محتوای نگارشی و چینش کلمات محدود نمی‌شود. بدون توجه به لحن، آهنگ صدا و زبان بدن نمی‌توان از میزان تأثیرگذاری یک سخنرانی اطلاعات دقیقی به دست آورد.

از این‌رو در سخنرانی افراد مشهور به‌ویژه سیاست‌مداران هر سه پارامتر محتوا، لحن و زبان بدن مورد توجه قرار می‌گیرد، زیرا بررسی و مطابقت این سه‌ مؤلفه با هم بر اثرگذاری سخنان آنها می‌افزاید.

در این نوشتار مروری بر مهم‌ترین نشانه‌های زبان بدن و آهنگ صدای رئیس‌جمهور روحانی در سخنرانی اخیر وی در مجمع عمومی سازمان ملل متحد داشته‌ام.

برای افرادی که سخنرانی‌های پیــشین روحـانی را در سال‌هـــای گذشته در مجمع عمومی سازمان ملل مشاهده کرده‌اند، این سخنرانی مؤثرترین سخنرانی وی بوده است؛ هم به این دلیل که پس از صحبت‌های ترامپ و نتانیاهو همه مشتاق شنیدن پاسخ و واکنش رئیس‌جمهور روحانی بودند و هم به این دلیل که چارچوب نوشتاری و بیانی سخنرانی منجر به اثرگذاری بیشتر آن شده بود.

در مقایسه با سخنرانی‌های پیشین و به طور مشخص اولین سخنرانی روحانی در همین جایگاه، تفاوت‌های بسیاری به نظر می‌آید. در میان ٤٨ تصویری که در پایگاه اطلاع‌رسانی دولت منتشر شده، در تصاویری که به‌وضوح می‌توان صورت روحانی را مشاهده کرد، رضایت، شعف، جدیت، تعجب و در جایی کمی خشم قابل تشخیص است.

ورود با قامتی استوار و لبخندی بر لب که تا شروع سخنرانی اثراتش مانده از مهم‌ترین نشانه‌های ارتباطی موفق بی‌‌کلام وی است که نسبت به دوره‌های پیشین تفاوتی چشمگیر داشت. خم‌شدن سر به هنگام سلام به هیئت‌رئیسه و نگاه به تمامی صحن مجمع عمومی به هنگام شروع سخنرانی و بدون عجله و با طمأنینه سخن‌گفتن از ویژگی‌های مثبت آغاز این سخنرانی است.

او مثل همیشه با تبریک انتخاب هیئت‌رئیسه مجمع عمومی سخنان خود را شروع کرد و بلافاصله از انتخابات اخیر ریاست‌جمهوری در ایران سخن گفت. وقتی درباره دستاوردهای دولت در برجام می‌گفت، آرامش و طمأنینه در کلام وی پیدا بود. از سوی دیگر استفاده از جملاتی کوتاه با ترکیب‌های متضاد ولی مرتبط مانند تعریف اعتدال که از ساختار «اعتدال یعنی... و نه...» و «جمهوری اسلامی در پی... و نه...» علاوه بر اینکه به سخنران امکان تنفس راحت‌تر در حین ادای پی‌درپی کلمات را می‌دهد، از سویی دیگر با کاربرد مناسب وقفه و سکوت میان جملات بر اثرگذاری لحن سخنران می‌افزاید.

اگرچه شاید بهتر بود هنگام بیان موارد سلبی کمی لحن محکم‌تری به کار برده می‌شد، اما رعایت عدم تقابل آوایی با لحن تند سخنرانی ترامپ از موارد قابل توجه در این سخنرانی است که حتی لحظه‌ای وارد تقابل صدایی نمی‌شود. حتی آنجا که درباره نقض برجام سخن می‌گوید، از لحن و آهنگ صدا مراقبت می‌کند تا جلوه زمخت تهدیدی نداشته باشد.

بسیاری از شنوندگان فارسی‌زبان که سخنرانی‌های روحانی را قبلا مشاهده کرده‌اند، او را در محافل داخلی و به‌ویژه در ایام تبلیغات انتخاباتی، سخنرانی ماهر می‌دانند، اما در بررسی سخنرانی‌های وی در مجمع عمومی سازمان ملل، این تبحر و مهارت تا همین سخنرانی اخیر وی به این میزان قابل مشاهده و استنباط نبوده است. در این سخنرانی رد لحن آهنگین و مصمم وی بیش از گذشته قابل دریافت است.

استفاده از کاغذهایی در قطع کوچک‌تر که به‌راحتی می‌توانست آنها را کنار بگذارد و جابه‌جا کند و آن‌طور که پیدا بود در هر برگه، موضوعات به‌هم‌پیوسته قرار گرفته بود، از موارد مهمی است که منجر به ادای بهتر کلمات در جملات پایینی هر صفحه می‌شد و همچنین در رشته‌بندی کلامش مؤثر بود.

در میانه نخست سخنرانی و تا قبل از آنکه به صحبت‌های اخیر ترامپ واکنشی نشان دهد، چرخش سر و تقسیم مساوی نگاه بین راست، چپ و میانه سالن کاملا رعایت شده بود. اما همین چرخش سر به هنگامی که سخن از رنج اسارت یهودیان و نقش ایرانیان در رهایی آنان به میان آمد، تنها محدود به قسمت راست سالن و چپ خودش شد. در تحلیل حرکات چشم در زبان بدن، وقتی فردی قصد یادآوری گذشته را داشته باشد، به چپ خود نگاه می‌کند. در برخی موارد اگر فرد به هنگام ذکر رویدادی تاریخی، چشم‌هایش به راست منحرف شود، می‌توان بر صحت‌وسقم ادعایش تردید وارد کرد.

بالابردن ابروها و کشیدگی پیشانی وقتی از این صحبت می‌شود که ایران نه می‌خواهد مذهب و نه امپراتوری پیشینش را بگستراند، نشان از مطابقت زبان بدن و گفتار دارد که منجر به باورپذیری بیشتر می‌شود. درعین‌حال استفاده از ترکیب‌‌های واژگانی مناسب مانند «رقص شمشیرها» و «کوله سربازان» که هر دو بار معنایی مشخصی را به مخاطب یادآوری می‌‌کند، در کنار استفاده از نام شاعرانی که در عرصه جهانی شناخته‌شده‌اند با چاشنی وقفه کوتاه و ملایمت صورت، بر اثرگذاری جمله «پس چه نیازی به فتح جدید داریم» می‌افزاید.

روحانی حتی یک‌بار از لحن ماهرانه کنایه‌زدن خود بهره گرفت و در هنگام اشاره به «خودتحریمی‌‌ها» از عبارت «خود را از امکان تازه محروم کرده‌اند» استفاده کرد. بار دیگر که روحانی از سلاح نداشته اتمی سخن می‌گوید، با نگاه‌کردن به روبه‌رو بر صدق گفته‌اش صحه می‌گذارد. اینجا دقیقا نقطه‌ای است که ذهنیت مخاطب از اعتمادبه‌نفس روحانی تداعی‌کننده سخنرانی‌های داخلی او است.

ایستادن بدون تکان‌های اضافی بدن از دشواری‌های سخنرانی به صورت ایستاده است. تکنیکی که برای این منظور باید بر آن تبحر داشت، تقسیم وزن بدن به صورت مساوی روی دو پا است تا از خستگی یک سمت بدن و به دنبال آن حرکات اضافی که ممکن است حواس مخاطب را پرت کند، جلوگیری کند.

در حین سخنرانی دیده می‌شود که گاهی تکیه بر سمت راست بدن بیشتر می‌شود و ازاین‌رو افراد مقابل و سمت چپ سخنران بیشتر مخاطب حرف‌های او قرار می‌گیرند. اما درست زمانی که روحانی وارد بخش مهم صحبت‌هایش درباره اهمیت مجمع عمومی و شأن آن می‌شود، دوباره بدن در حالت تعادل قرار می‌گیرد و نگاهش به کل سالن جلب می‌شود.

شاید اشکال مهم در جایی بود که برخی جملات را تند‌تند ادا می‌کرد و برای تمرکز بیشتر فقط سر را به بالا می‌آورد و دوباره به متن برمی‌گشت که صحبت از میانمار و فلسطین نیز در همین حین ادا شد. در قسمت پایانی سخنرانی، اگرچه شمرده ولی تند درباره اقتصاد ایران صحبت می‌کرد و لحنش امیدبخش و مطابق با شکوفایی اقتصادی بود.

یکی از دلایلی که این اشکالات را موجب می‌شود، تأکید بر استفاده از خیل عظیمی از موضوعات در یک سخنرانی ٣٠دقیقه‌ای است. ازاین‌رو شاید هرگز نتوان انتظار داشت که سخنرانی بدون روخوانی از متن با طیف عظیمی از موضوعات ممکن باشد.

یکی از ویژگی‌های مهم سخنرانی روحانی، پایان واضح جملات بود. مخاطب در حین سخنرانی با جمله‌های کش‌دار و طولانی غافلگیر نمی‌شد و می‌توانست حدس بزند که جمله و حتی سخنرانی رو به پایان است. او سخنرانی‌اش را با «دعوت می‌کنم» و «ما می‌توانیم» به پایان رساند که هر دو جمله ساختار مثبت و تأثیرگذاری داشتند.

برخلاف عادت پیشین، دست به عمامه نزد و به هنگام خداحافظی از حرکت سر استفاده کرد که رسمی‌‌تر است. هنگامی که روی صندلی قبل و بعد سخنرانی نشسته بود، دست‌ها را صاف روی پا قرار داد، پاها را قفل نکرد و با وجود بلندی لباس، نشستن رسمی و اصولی او قابل مشاهده بود. موقع خداحافظی با رئیس جلسه سه بار دست را هم تکان دادند و در برابر دو زن هیئت‌رئیسه نیز خم‌شدن سر به‌قدری بود که جانب ادب و احترام رعایت شد.

درک و فهم میزان تأثیرگذاری هر سخنرانی بدون لحاظ‌کردن نشانه‌های آوا و بدن سخنران ممکن نیست. ازاین‌رو بیراه نیست که برخی سخنرانی اخیر روحانی را بهترین سخنرانی او در سازمان ملل می‌دانند. همان‌طور که اشاره شد، بیش از ادوار پیشین، به جنبه‌های بدنی، آوایی و گزینش کلمات توجه شده و این امر نشانگر حضور مشاوران حرفه‌ای در کنار رئیس‌جمهور است.

*دکترای سیاست‌گذاری عمومی و مدرس دوره‌های مذاکره